Üniversiteler, “bilimsel özerkliğe ve kamu tüzel kişiliğine sahip, yüksek düzeyde eğitim, öğretim, bilimsel araştırma ve yayın yapan fakülte, enstitü, yüksekokul vb. kuruluş ve birimlerden oluşan öğretim kurumu” olarak tanımlanır.
Üniversitelerin niteliği ve değeri, bilimsel çalışmaları ve bilime yaptıkları katkı esas alınarak belirlenir. Akademik yükseltme ve atamalar için bilimsel çalışmalar ve yayınlar yapılmış olması istenir. Bu çalışmaların bilimsel yöntemlerle gerçekleştirilmesi, bilime katkı yapması gereklidir. Ülkemizde üniversiteler dışında çok sayıda bilimsel kurum vardır.
Bir ülkenin gelişim ve çağdaşlık düzeyinin değerlendirilmesinde evrensel ölçeklerin başında bilimsel değerler, bilim insanlarının özelliği ve bilimsel eğitimin niteliği gelir. İnsanları mağaralardan uzay çağına taşıyan, daha uzun, daha iyi ve sağlıklı yaşamasını, evreni ve dünyalarını anlamalarını sağlayan bilim olmuştur. Geleneksel bilim sadece anlamayı ve çözmeyi hedeflemiş olsa da günümüzde bilim sadece çözmeyi değil ilerlemeyi de kapsar. İlk çağlarda filozofların çoğunluğu aynı zamanda bilim adamıydı. Deneylerin ve laboratuvarların gelişmesi ile birlikte bilim kendi yolunda hızla gelişmiştir, ancak elde edilen bilgilerin etik, insan ve ekosistem yararına doğru kullanımı yönünden felsefe ile yakın ilişki sürekliliğini korumuştur. Bilim kavramının veya bilim dallarının içeriklerini, temellerini, sonuçlarını, uygulamalarını ve bunlarla ilgili yaklaşımları ve yöntemleri felsefî anlamda irdeleyen felsefe dalına “bilim felsefesi” denmektedir.Epistemoloji, bilginin doğası, kapsamı ve kaynağı ile ilgilenen felsefe dalıdır, “bilgi felsefesi” olarak da adlandırılmaktadır.
Bilimin tanımı çeşitli kaynaklarda farklı şekillerde yapılmaktadır. Bu tanım farklılıkları, bilimin doğasına uygun olarak bilimin sürekli gelişmesi ve değişebilmesiyle uyumludur. Bu kısa yazıda bilim hakkındaki tüm tartışmaları irdelemek elbette olası değil.
Thomas Kuhn, bilimi anlamaya yönelik çalışmasında “paradigma” kavramını ortaya atar. Paradigma; belli bir bilimsel yaklaşımın doğayı ya da toplumu sorgulamak ve onlarda bir ilişkiler bütünü bulmak için kullandığı açık ya da üstü kapalı tüm inançlar, kurallar, değerler, kavramsal ve deneysel araçlardır. Bilim, Türk Dil Kurumu sözlüğünde şu şekillerde tanımlanmaktadır:
1. Evrenin veya olayların bir bölümünü konu olarak seçen, deneye dayanan yöntemler ve gerçeklikten yararlanarak sonuç çıkarmaya çalışan düzenli bilgi, ilim.
2. Genel geçerlik ve kesinlik nitelikleri gösteren yöntemli ve dizgesel bilgi.
3. Belli bir konuyu bilme isteğinden yola çıkan, belli bir amaca yönelen bir bilgi edinme ve yöntemli araştırma süreci.
Bilim filozoflarınca bilimin şu özelliklere sahip olduğu belirtilir:
Bilim olgusaldır; olgulara yönlenerek doğrulanabilir olan ifadeleri inceler. Bilim mantıksaldır; Bilimsel ifadeler, mantıksal açıdan doğru çıkarımlar ile ulaşılmış, çelişkisiz ifadeler olmalıdır. Bilim objektiftir; öznelifadeler ile değil nesnelifadeler ile ilgilenir. Bilim eleştireldir; Bilimdeki mevcut her kuram yeni olgular ışığından çürütülebilir veya değiştirilebilir; her kuram yerini başka bir kurama bırakabilir. Bilim genelleyicidir; tek tek bütün olgular ile ilgili gözlem yapmaz; bunlarla ilgili genel kurallar ve bağıntılar bulmaya çalışır. Bilim seçicidir; her türlü olguyla değil, yalnızca ilgi alanına giren ve önemli olgular ile ilgilenir. (1,2) Bilim realisttir; dış dünya özneden bağımsız ve gerçektir. Bilim rasyonalisttir; dünya anlaşılabilir ve akla uygun bir dünyadır ve olguları akıl yolu ile kavramaya elverişli bir düzeni vardır. Bilim nedenselcidir; doğadaki her şeyin bir nedeni vardır, doğadaki bütün olgular arasında neden-sonuç ilişkisi bulunur. Bilim nicelcidir; var olan her şey ölçülebilirdir.(3)
Bilim insanıevrene ilişkin olgulara ve değişkenlere yönelik bilimsel veri elde etme yöntemlerini kullanarak sistematik bir şekilde bilgi elde etmeye çalışan ve bunu evrensel bilim dili ile objektif olarak paylaşan kişidir. Bilim insanı meraklıdır, iyi bir gözlemcidir ve araştırıcıdır. Bilim insanı kararlıdır, çalışmalarını sonuca ulaştırıncaya kadar sürdürür. Bilim insanı otorite tanımaz, kuşkucudur, eleştiricidir, tarafsızdır, objektiftir, ön yargıdan uzaktır. Bilim insanı mantıksaldır, akılcıdır, değişimi savunur, bilimsel yönteme, gözleme, ölçülebilir kanıtlara ve deneylere dayanır.
Ülkemizde bilim, bilim insanı, bilimsel yöntemlerle ilgili evrensel özellikler ve değerlerin ne kadarı karşılanmaktadır?
1. Science, philosophy of. Encyclopædia Britannica. 2008. Encyclopædia Britannica Online.
2. Mitchell, Gordon R. “Did Habermas Cede Nature to the Positivists?”.
3. Özlem, Doğan: “Bilim Felsefesi”, sayfa 14, Notos Kitap, Kasım 2010, İstanbul