Bilimsel Dergilerde Hakemlik Ödül mü, Ceza mı?

Bilim ve sanat, itibar görmediği toplumları terk eder. ( İbn-i Sina )

Bilimsel ve yenilikçi araştırma/çalışmaların en önemli çıktısı üretilen makalelerdir. Çalışmanın getirdiği yenilik ve bilime katkı, yazılan makaleler ile dünyaya duyurularak diğer araştırmacılara fikir verdiği gibi yeni araştırmaları da tetikleyebilmektedir. Böylece bilimsel çalışmalar sürekli olarak gelişme içinde kalırlar. Yazılan bilimsel makalelerin etki çarpanı yüksek ve saygın dergi/konferanslarda yayımlanması veya sunulmasıyla bilimsel çalışma sürecinin en önemli aşamaları tamamlanmış olur. Süreci özetlersek: Araştırmacı/bilim insanı, yenilik getirmeyi düşündüğü konuda çalışmalarını yaptıktan sonra, bulgularını bilimsel makale olarak yazar ve değerlendirilerek yayımlanmak üzere alanı ile ilgili bir dergiye gönderir. Dergi editörleri makaleyi ön denetimden geçirdikten sonra, değerlendirmek üzere konunun uzmanı olan hakemlere gönderip onların görüşlerini talep eder. Hakemlerin değerlendirmesinden olumlu olarak geçen makaleler dergide yayımlanır. Diğerleri işlemden düşürülerek yazarları bilgilendirilir.

Bu süreçte rol alan paydaşlardan; Yazar, bilimsel çalışmasının çıktısı olan makalesinin etki faktörü yüksek olan bir dergide en hızlı şekilde yayımlanmasını bekler. İlgili dergi editörü, dergiye bilimsel değeri yüksek makale gelmesini ve yayımlanan sayılardaki makalelerin okunma ve kaynak gösterilme oranının yüksek olmasını beklerken, makaleleri değerlendiren hakemler bir beklenti içinde olmadan editörün verdiği, nispeten kısa olan süre içinde makaleyi değerlendirmeye çalışır. Okuyucu ise, ilgilendiği konulardaki makalelerin problemlerini çözmesinde en fazla katkı yapmasını bekler. Görüldüğü gibi, bu süreçte herhangi bir beklentisi olmadan özveri ile makalelerin değerlendirmesini yapan hakemler önemli bir işlev görmektedirler. Çünkü, söz konusu makalenin bilimsel değerinin belirlenerek yayımlanmasına karar verilmesi hakemlerin görüşlerine göre yapılmaktadır. Ayrıca hakemlerin görüşlerine göre makalelerin düzeltilmesiyle içerik ve kalitesi gelişerek bilime katkısı artmaktadır. Bu makalede bilimsel dergilerde hakemlik ile ilgili uygulama ve bazı problemlere önerilen çözümler tartışılmıştır.

Bilimsel makalelerin değerlendirilmesinde dergi/makale editörleri, konunun uzmanı olan araştırmacıları belirleyerek hakem olarak atama yapar ve sınırlı bir sürede makalenin değerlendirilerek görüşün iletilmesin talep eder. Doğal olarak, konunun uzmanı olan araştırmacılar her zaman meşguldür. Buna rağmen hakemliği kabul ederek sorumluluğu alırlar. Editörler birkaç kere otomatik hatırlatma mesajı gönderse de değerlendirme süresinin sonuna doğru yoğunlaşıp değerlendirmeyi titizlikle yapmaya çalışırlar. Kendi uzmanlık ve öngörülerine göre makalede iyileştirme ve düzeltmeler isteyip bilimsel yönünün geliştirilmesine katkı sağlarlar veya ret edilmesi yönünde görüş bildirirler. Eğer hakemlerin ortak bir görüşü oluşmaz ise editör için zor bir karar vermek gerekecektir. Bu durumda ya yazardan düzeltme isterler ya da başka hakem görüşüne başvurabilirler. Tabii, makalesi çok eleştiri alan veya ret edilen yazar için yeni çalışma yapmak gerekliliği oluşacaktır. Bu durumda yazarın bir miktar morali bozulsa da en azından yaptığı çalışmanın değerini görmüş olacaktır. Düzeltme verilen makalelerin yeni halinin değerlendirmesi genellikle yine eski hakemlere düşecektir. Bu bağlamda makale değerlendirme sürecinde en zorlu görev hakem rolü yapan araştırmacıların olacaktır.

Olayı Makale editörleri açısından kısaca yorumlarsak; Değerlendirmenin en kısa sürede tamamlanmasını isteyen editörler, hakemlerin ve yazarların hızlı geri dönmelerini beklerler. Eğer geri dönüşler hızlı olmaz ise, değerlendirme süreci uzayıp yazarların isteklerinin azalmasına neden olurlar. Burada dengeyi sağlamak ise baş editöre düşmektedir. Bu makalenin yazarı, süreçteki her rolü yapmış bir araştırmacı olarak paydaşların beklenti ve etkilerini değerlendirebilmektedir.

Önceki paragrafta hakemliğin süreçteki önemine değinilmişti. Araştırmacıların zamanının çok değerli olduğu günümüzde, özveri ile değerlendirme yaparak önemli bir zaman harcayan hakemlerin bu emeğinin karşılığı maalesef değerlendirilmemektedir. Dolayısıyla yoğun bir akademisyen/araştırmacı için bilimsel makale hakemliği fazladan ve karşılığı olmayan bir yük gibi gelebilmektedir. Sonuçta birçok araştırmacı, bilimsel makale hakemliklerini ret etmektedirler. Gerçekte hakemliğin bir karşılığı olup, süreçte görev alan hakemlerin onurlandırılması, etik, adaletli ve olması gereken bir yaklaşımdır. Bazı dergilerde hakemlerin emeğine karşılık küçük havuçlar önerilmektedir. Ancak bunun ne kadar etkili olduğu tartışma konusudur.

Bilimsel makale hakemliğinin işlevinin daha iyi anlaşılarak hakemlerin harcadığı zamana değer verilip, güdülerinin yükseltilmesiyle dergi /konferans makalelerinin kalitesinin yükseleceği söylenebilir. Ayrıca böyle bir onurlandırma hakemlerin doğal hakkıdır. Sonuçta bilimin derinliği ve etkisi artacak ve tüm insanlığın yararına olacaktır. Ancak bu konuda herhangi bir geliri olmayan çok sayıdaki amatör bilimsel dergi yayıncılarının yapabileceği çok fazla bir şey yok gibidir. Hakemler için yapılabilecek iyileştirmeler aşağıda özetlenmiştir.

1. Dergilerdeki hakemlik sayısı ve yorumlarıyla en çok katkı yapan hakemlikler ödüllendirilebilir.
2. Genellikle akademisyen olan hakemlerin yaptıkları bilimsel makale hakemlikleri, akademik yükseltmelerde puanlanarak olumlu etki yapabilir. Diğer araştırmacıların ise yaptığı hakemlik sayısı özgeçmişlerinde referans olabilir.
3. Üniversitelerdeki akademik teşvik puanı hesabında kaldırılan bilimsel makale hakemlikleri yeniden puanlamaya dahil edilmelidir.
4. Ulusal ve uluslararası hakemlik puanı tanımlanarak yapılan hakemliklere verilecek puanlar toplamda bir değer ifade edebilir. (Satranç oyuncularının ELO ve UKD puanı gibi) Bu konuda TUBITAK öncü olabilir. Toplam puanlar referans olarak kullanılabilir.
5. Elde edilen dereceler akademisyenlerin her kademedeki performans puanında etkili olmalıdır.

Sonuçta, bilimsel makalelerin kalitesinin artması, gerektiği şekilde hassas olarak yapılan hakemlik ve yorumlar ile sağlanabilecektir. Bunun için, doğal olarak hakemlerin zaman ve emeklerinin değerinin takdir edilerek kendilerine dönüş sağlanarak onurlandırılmaları, olması gereken adil bir uygulama olacaktır. Böylece hakemlerinde güdüleri artacağı için bilimsel gelişme hızlanacaktır.