Dünyayı anlamak yetmez, onu değiştirmek gerekir
Bir zamanlar bir Milli Eğitim Bakanının “Şu mektepler olmasa Milli Eğitimi ne güzel idare ederdim” dediği gibi şu dergilerdeki hakemler olmasa dergiler ne kadar güzel idare edilirdi demek anlamsız olmakla beraber bu sürecin hiç de kolay olmadığını belirtmesi açısından yanlış olmasa gerekir. Bu yazıda yardımcı editörlük, baş editörlük ve çeşitli dergilerde hakemlik yapmış bir akademisyen olarak hakemli dergilere gönderilen yazıların değerlendirme sürecindeki sorunlar ve çözüm önerilerimi paylaşmaya çalışacağım. İlk olarak bu yazıyı okuyan herkesin çok iyi bildiği gibi hakemli dergilerdeki yazı değerlendirme sürecini kısaca özetlemeye çalışacağım; Hakemli dergilere gönderilen yazıların değerlendirilmesinin ilk basamağı baş editörün ön değerlendirmesi, ikinci basamakta konu ile ilgili yardımcı editörün gözden geçirmesi, bu iki basamaktan geçtikten sonra en az iki hakem tarafından değerlendirilmesi gerekiyor. Dergiye gönderilen yazıların önemli bir kısmı baş editör ve yardımcı editör aşamasında çok da ayrıntılı bir eleştiri getirilmeden geri çevrilebilir. Zamanımızda hemen hemen tüm dergilerde kullanılan hakem seçici programlar ile hakemlerin seçilmesi ve yazının değerlendirilme süreci başlıyor.
Editöryel Aşamada Sorunlar:
1-Baş editöre ulaşan yazının baş editör tarafından tamimiyle okunması tabi ki çok zor, çünkü aynı gün içinde çok sayıda yazı gelebiliyor, hepsini tamimiyle okumaya kalksanız tüm gününüzü alabilir. Ayrıca her gün gelen yazıların gözden geçirilmesi bile büyük zaman alabiliyor. Herhangi bir nedenle birkaç gün yazılara bakamasanız büyük bir birikim ile karşılaşıyorsunuz. Aynı durum daha az sayıda olmakla beraber yardımcı editörler için de sorun oluşturuyor.
2-Başeditörlüğün ve editörler kurulunun öncelikli hedefi derginin impakt faktörünü arttırmak olarak belirleniyor. Bu da dergiye gelen bazı çalışmalar değerli olsalar bile fazla sayıda atıf alma olasılığı içermiyorlarsa baştan ret yanıtı alabiliyorlar. Bunlar arasında en önemli yeri negatif sonuçlu çıkan yazılar oluşturuyor ki bunlar impact faktörü yüksek olan dergilerde yer bulamıyorlar.
3-Baş editör ve editörler kurulu bazen akademik çevredeki dostları tarafından baskı altına da alınabiliyor. Özellikle akademik yükseltmeler için gereken yazı sayısını tamamlamak isteyen akademisyenler araya editörlerin yakın arkadaşlarını koyarak editörlere ulaşmaya ve yazının değerlendirme sürecini hızlandırmaya çalışıyor. Bu da yazıların hakkıyla değerlendirilmesine engel olabiliyor.
4-Baş editör ile yardımcı editörlerin her zaman yoğun bir iletişim kurması gerekiyor, bu sağlanamıyorsa arada kopukluklar oluşabiliyor, ve bu da değerlendirme sürecini sekteye uğratabiliyor. Ayrıca benim düşünceme göre her baş editör değişiminde aynı devlet yönetiminde olduğu gibi yardımcı editör ekibinin de baş editörün beraber çalışmak istediği kişilerce yenilenmesi gerekiyor. Burada baş editörle uyumun yanında yardımcı editörlerin arasındaki uyumun da çok iyi olması gerekiyor.
Hakemlik Sorunu
Bu konuya değinmeden önce hakemlik uygulamasındaki sorunlar ile ilgili bir çalışmadan bahsetmek istiyorum. 2008 yılında araştırmacılara yapılan bir anket çalışmasında aşağıdaki sonuçlara ulaşılmıştır (1). Ankete katılan araştırmacıların % 61.8’i yetersiz değerlendirme olduğunu, % 50.5 bias ile karşılaştıklarını, % 22.7’si hakemlerin gereksiz referansları eklettirmek istediklerini, % 17.7’si kişisel ithamlarda bulunduklarını, % 9.6’sı benzer konuda bir yayın yapmak için araştırmacının yayınını bilerek geciktirdikleri, son iki yakınma ise daha vahim olmakla beraber çok daha az olarak belirtilen yazının bilgilerinin başka kişilerde paylaşılması veya hakem tarafından kullanılmasını içermektedir (sırası ile %6.8 ve %5 sıklıklarda). Bunlar dergilerdeki hakemlik sorununun araştırmacıları ilgilendiren kısmı olmakla birlikte editöryel kurulun da sorun olabilmektedir. Editörlerin başlıca sorunu ise gelen yazıyı hakkıyla değerlendirecek ve zaman ayırabilecek, ilgili konuyla meşgul hakem bulma zorluğudur. Editörler tarafından yayıncı kuruluşun çalıştığı bir program kullanılmaktadır, programın belirlediği gelen yazının konusu ile ilgili çalışan hakemler içinden tercih yaparak değerlendirme isteği bu hakemlere gönderilir, eğer az sayıda hakem tercihi yaparsanız yazının değerlendirilmesi için hakem bulma olasılığınız azalır, çok fazla sayıda hakeme gönderirseniz de istediğinizden çok sayıda hakem seçmiş olabilirsiniz. Diğer bir sorun da hakemlerin yazıyı değerlendirmeyi kabul edip etmediklerine yönelik geri dönüşün uzun zaman almasıdır, geç yapılan geri dönüşler yazının değerlendirilme sürecini çok uzatabilir, yazarı bıktırarak yazının o dergiden geri çekilmesine kadar varabilir. İmpakt faktörü çok yüksek dergilerde hakem olmak bir prestij konusu olduğu için hakem bulmak daha kolayken diğer dergilerde büyük sorun olabilir. Hakemlerin yazıyı nasıl değerlendirdiği ise ayrı bir sorundur, yardımcı editöre gelen değerlendirmeler yetersiz olsalar bile çoğunlukla kabul görmek zorundadırlar, zira hakemlerin raporlarının toplanmasına kadar hayli bir zaman geçmiştir. Yardımcı editör veya baş editör yetersiz değerlendirmelerde kendisi de ek bir rapor oluşturabilir. Hakemlerin değerlendirildiği mekanizmaların ise daha aktif kullanılması gerekmektedir.
Sonuç ve Öneriler
1-Öncelikle dergi yönetiminin başında bulunan editöryel kurulun konularında uzman ve beraber çalışmaya yatkın, istekli bir ekip olması gerekmektedir. Yayın kurulunda çalışmanın bir akademik istek ve sorumluluk içeren, gönüllülük esasına dayalı bir çalışma olması nedeniyle gerçekten zaman ayırabilecek istekli kişilerin bu kurullarda yer almasında fayda vardır.
2-Yayın kurulunun baş editör yönetiminde bir işbölümü yapması ve kurulda istatistik ve etik gibi konularda görevli yardımcı editörlerin olması gereklidir. Ayrıca editöryel kurulun dışarıdan gelecek hiçbir baskıya olumlu yanıt vermemesi gerekir.
3-Derginin dijital tüm uygulamalarını yönetecek, derginin tanıtımını yapacak, dergi formatını ve yazıların yayın sürecini yönetecek çok iyi bir yayıncı kuruluşla çalışmak gerekmektedir.
4-Hakemlik ile ilgili sorunların çözümlerinin çok kolay olmayacağını, bu sorunun özellikle impakt faktörü düşük dergilerle ilgili olduğunu düşünüyorum. Bu dergilerde hakemlik yapma motivasyonun arttırılmasında hakemlerin çalışmaların şeffaf bir şekilde değerlendirildiği bazı web siteleri vardır. Publons, akademisyenlerin akademik dergiler için değerlendirmelerini ve editoryal katkılarını izlemeleri, doğrulamaları ve sergilemeleri için ücretsiz bir hizmet sağlayan ticari bir web sitesidir. Publons gibi uygulamalar hakemlerin motivasyonunu arttırabilecek uygulamalardır. Bu uygulamaların kullanımı akademisyenlerin yaptığı hakemlik çalışmalarının göz önüne alınmasını sağlamada faydalı olabilir. Hakemlerin görevlendirilmesi yanında yapılan değerlendirmelerin kalitesini ve katkısının ölçülmesi önem kazanmaktadır. Ek olarak editörlerin hakem ile ilgili değerlendirmeleri de yer almalıdır.
5-Hakemlik çalışmalarının akademik yükseltmelerde mutlaka göz önüne alınması da motivasyon arttıracak bir faktördür. Ancak bütün bunların yanında en önemli uygulamanın hakemlere yaptıkları işin karşılığı olarak bir ödeme yapılması olduğunu düşünüyorum. Zamanımızda her türlü servisin bir karşılığı olduğu açıktır, bu nedenle harcanan zaman ve emeğin de burada bir karşılığı olmalıdır. Bu ödemelerin hakemlerin motivasyonunu arttırmasının yanında harcanan zamanın bir bedeli olarak ödenmelidir. Elbette ki en büyük motivasyon bilime katkı olmalıdır, olacaktır da ancak hakemlik karşılığında ödenecek belli bir ücretin de faydası olacağını düşünüyorum.
Sonuç olarak bilimsel dergiler araştırmacıların yaptıkları çalışmaları diğer araştırmacılara duyurmada en etkin araç olarak yerini halen korumaktadır. Yapılan çalışmaların değerlendirilmesi ise dergilerin en önemli aracıdır, bu uygulamaları gerçekleştiren hakemlik uygulamaları ise ana gövdeyi oluşturmaktadır. Daha iyi yöntemler ile hakemliğin daha işlevsel hale getirilmesi gerekmektedir.
Referanslar
1- Perceptions of Ethical Problems with Scientific Journal Peer Review: An Exploratory Study David B. Resnik, Christina Gutierrez-Ford & Shyamal Peddada . Science and Engineering Ethics volume 14, pages305–310 (2008