DİPBULAŞ (FİLYASYON): Covid-19 sırasında en çok konuşulan, yazılan konulardan biri de sürveyans ve filyasyondur. Bulaşıcı Hastalıklar Sürveyans ve Kontrol Esasları Yönetmeliği 2007 yılında çıkarılmış ve Resmî Gazete’de 26537 no ile yayınlanmıştır. Buna göre yapılması gerekenleri değerlendirme amacıyla bu yazı hazırlanmıştır.
Filyasyon, yani dip bulaş hastalık kaynağına yönelik inceleme ve bunun sonrası kök neden duruma uygun kontrol ve önleme çalışması yapmak olarak bilinir. Filyasyon, ilk çıkış noktasının bulunmasına yönelik çalışmalardır. Erken uyarı sistem gereği buradan kaynaklanabilir. 5 neden sorusuyla kök neden analizi yada hata etki analizi bulanık mantık kuralları çerçevesinde ve deterministik olan tercih edilir. Kolay, yakın, gerçek, elverişli olan geçerli ve güvenilir ise denetlenebilir özelliği vardır. Suçlama olmadan kaynak tanım usulleri şunlardır:
- Tarihi, şikayet başlangıcı olan öncedir.
- Erken uyarı ve cevap sistemi: Yüksek ateş, kuru öksürük izlemi yapılır.
- Göstergeye dayalı veri: Hastalık şüphesi, olası, kesin olarak gözlem yapılır.
- Olaya dayalı veri: Ölen, özürlü, geçici etkilenmiş, silik olgu olarak gruplama yapılır. Karantina yada izolasyon işlemi yapılır.
- Düşük riskten yükseğe doğru sıralama yapılır.
5 a. Ortam: Evde serbest yaşam durumu oluşturulur. Dışarıda diğer insanla arana en az 1 metre ara bırakılır. Maske takılır. El sabunla yıkanır.
5 b. Eşya: Giysi kişiye özgü olup, yıkanarak ütü sonrası giyilir.
5 c. Kişi: Şüpheli hastalık bulgusunda hastaneye gider.
5 d. Korunma: Eller sabunla yıkanır. El etrafa dokunduktan sonra dudak, ağız, göze dokunulmaz.
5 e. Ruhsal durum: Sakin, kural tabanlı yaşanır. Gönüllü, esnek çalışılır. Birlikte çalışmalar mümkünse ertelenir veya dijital teknolojiden yararlanılır. Zaruret hal gerekleri varsa koruyucu giysi kullanılır.
Panik yapılmaz. Endişe ve kaygı düzeyi güven ve kontrol unsurları içinde düşük kabul edilir.
5 f. Üretim: Besin yeterli ve dengeli üreterek ihtiyaç kadar depolanarak tüketilir.
SURVEYANS: Herhangi bir hastalık, durum veya olay ile ilgili olarak uygun koruyucu ve karşı önlemlerin önerilmesi, alınması ve uygulanması amacıyla, verilerin sürekli ve sistematik bir şekilde toplanması, analiz edilmesi, yorumlanması ve ilgili taraflarla paylaşılması olarak bilinir. Bu konuda Sağlık Bakanlığımız gereken uygulamayı yapmakta ve toplum bilgilendirmesini sağlamaktadır.
Bilgi yönetimi: Okuduğum bilginin geçerli, güvenilir olması gerekir. Yalancı negatif, yalancı pozitif durumlar açısından gözlem yapılır. Uygun olgularda test uygulanır. Hipotezler dinamik olarak güncellenir. Klinik verinin kritik özelliği takip edilir.
Aşı ve koruyucu uygulamalar: Yüksek risk grubu olan sağlık çalışanı önceliklidir. İş kazası ve meslek hastalığı açısından işe giriş ve periyodik kontrol yapılır.
N95 gibi maske, gözlük, tulum, koruyucu kalkan tedavi ile ilgilenen içindir.
Aşı pasif, aktif; humoral, hücresel etkilidir. Aşı üretimi ülkeye özgü virüs tipine uygun üretilmiştir. İzlemde uzun dönem takibe uygun veriler yüklenmiştir. Hastalık belirtileri bölgesel, genel etkisi açısından inceleme ve denetime uygun izlenmektedir.
Tedavi: Kişiye özgüdür, genellenemez. İlaç kombinasyonları olabilir. Hücre içi mekanizmalar, bitkisel kaynaklı moleküller Sağlık Bakanlığı onaylıdır. Sitokrom fırtınasının önlenmesine yönelik tedaviler uygulanır. Tedavinin modellemesi ve planlaması yapılmış, durumsal değişikliğe uygun farklılaştırılabilir.
SONUÇ: Risk, belirsizlik içerir. Risk yönetiminde karışıklığa yol açmamak için hiyerarşik yapılanmada yetkili makamın açıklamasına öncelik verilir. Karantina uygulama stratejilerinde biyopsikososyokültürel açıklamanın doğru-duyarlı ve öznel anlaşılması için uğraşabiliriz. Eşdeğerli sistem varlığının devamı gerektiğinden, tıpta uygulama hataları açısından süreç izleminde bilginin geçerli ve güvenilirliği için çabalarımızı artırabiliriz. Belirsiz risk yönetimi bir çeşit kriz yönetimidir. Bu nedenle riski sıfırlamak mümkün olmadığından kabul edilebilir düzeyde tedbirle yönetmek gerekir. Bu tedbir görünmeyen, yüksek riskli bulaş özelliği olan Covid-19 gibi hastalıklarda rasgele ve sürekli kontrol değil, sistematik ve tehlike odaklı değerlendirmelere yer vermek ve dipbulaşı bu tarzda önlemek, azaltmak yaşanabilir ortam için gerekli ve yeterli olabilir. Sizin eşdeğerli sisteminizde risk ölçeğiniz kabul edilebilir düzeyde midir?
Saygı ve sevgi ile…