Deprem Bölesindeki Hasarlı Yapıların Kontrollü Patlatma ile Yıkım Prosedürü

(Riskler ve Yapılması Gerekenler)

Yapılar için Yıkım Süreci

Bir binanın yıkılması veya yenilenmesi gerekliliği çeşitli nedenlerle ortaya çıkar. Yıkım sürecine uyulması esastır. Her binanın yapım yöntem ve malzeme özelliğine bağlı olarak bir teknik ömrü vardır. Bir mühendis-mimar, belki de ömrü 80-100 yıl olan bir bina tasarlayacaktır. Ancak doğal olarak bu bina ömrünün sonuna geldiğinde, yerleşim için veya çevresindeki bitişik binalar için tehlikeli hale gelebilir. Diğer nedenler ise yenilerinin eski yapıların yerini almasıdır. Yapı stabilizesini kaybetmiştir veya deprem, heyelan, taşkın, yangın gibi afetler sunucu yapısal hasarlı olabilir.

Ülkemiz açısından bakıldığında da yaşanan oldukça büyük depremler sonrası geniş bir coğrafyamızdaki hasarlı binaların hızla yıkılarak enkazın ortadan kaldırılması gereği bu konunun önemini çok daha artırmıştır. Keza yaygın ve etkili fay hatları nedeniyle Marmara bölgesi başta olmak üzere risk altında bulunan tüm yerleşim birimlerimizde “Kentsel Dönüşüm ya da Yenilenme” gereksinimi nedeniyle oldukça büyük miktarlardaki yapı stoğumuzun yıkılması da zorunlu hale gelmiştir.

Yüksek yapıların yıkımında en önemli yöntem; disiplinler arası bir uzmanlık gerektiren kontrollü patlatma yöntemidir. Ancak bu tür bir yıkımın da deneyimli uzman kişi ve kuruluşlar tarafından teknik, ekonomik, çevre dostu ve güvenlikli bir yaklaşımla hazırlanan özel bir mevzuat hükümleri çerçevesinde gerçekleştirilmesi esastır. Bu nedenle öncelikle konunun teknik boyutunun yanında, idari, sosyal, finansal ve çevresel boyutlarının da tanımlanması zorunludur. Deprem başta olmak üzere, çeşitli nedenlerle hasar görmüş olan bina ve tesislerin patlatma ile yıkımı konusu çok daha farklı riskler taşıması nedeniyle özel olarak yetki ve sorumlulukların tanımlanması ve olası risklerin paylaşılması esasına dayanmalıdır.

Patlayıcılarla Bina Yıkımında Dikkat Edilmesi Gereken Noktalar:

Bir binanın yıkım stratejisine öncelikle şu sorulara yanıt aranmalıdır.

Güvenlik:

• Binanın yıkımı öncesindeki çalışmalar esnasında, yıkım sırasında ve sonrasında ortaya çıkacak olan riskler için çalışan görevliler ve vatandaşlar için gerekli önlemler alınmış mıdır?
• Uygun parçalanma olabilir mi? Kontrol altında mı?
• Düşen yapı, parçaların bitişik yapıları etkilemesine neden olur mu?

 Teknik:

• Binanın yapısal detayları incelendiğinde, yapı patlama yoluyla çökmeye elverişli midir? Yoksa mekanik yollarla mı yıkılmalıdır?
• Minimum patlayıcı şarjı kullanılabilir mi?

 Çevresel Etki:

• Patlama sonucu oluşan enkaz yığınının kabarmış hacmini barındıracak alan var mı?
• Ortaya çıkan toz nasıl kontrol altına alınır?

Finansal  Planlama:

• Patlayıcı ile yıkım diğer çözümlere göre daha ekonomik midir?

Bu sorulara doğru cevap oluşturmak için gerekli planlama için yıkım süreci esas olarak 4 adımdan oluşmalıdır.

1. Adım: Ölçme ve Röleve Hazırlanması

Özellikle deprem gibi afetler sebebiyle hasar gören binalarda tasarım esnasında yapılan statik hesapları geçerliliğini yitirmiştir. Bu sebeple bu tür binaların statik güç dağılımının hali hazır durum için tekrar çıkartılması gerekmektedir.

Ölçme, binanın veya yapının ve çevrenin farklı özelliklerinin incelenmesi anlamına gelir. Bu amaçla iki tür araştırma esaslı ölçüm yapılması gerekir.

1. Bina etüdü: Patlatmalı yıkıma konu bina veya yapıda yapılacak ölçme ve inceleme süreçleri şunları içerir: Binanın imalat özellikleri, yıkımdan etkilenebilecek çevre, kullanılan malzeme türleri, önceki kullanım amacı, tehlikeli maddelerin varlığı, drenajın durumu, zemin koşulları, ulaşım ve trafik koşulları, etkilenecek toplumsal hizmetler.

• Yapısal etüd: Binanın halihazır durum için rölevesinin hazırlanması gerekmektedir. Yıkıma konu bina ve tesiste gerçekleştirilecek bir yapısal bir araştırmada, aşağıdaki işlemlerin incelenerek boyutlandırılması gerekir. Bunlar: Yapım yöntemi, bodrum- temel koşulları, taşıyıcı sistem ve bina durumudur.

Bu araştırmalar sonucunda hazırlanması gereken raporlar:

• Binanın statik analizi
• Binanın ağırlık ve rijitlik merkezinin tayini
• Taşıyıcı sistem analizi

Tüm bu raporlar uzman ekipler tarafından hazırlanmalı ve bağımsız denetçiler tarafından da onaylanmalıdır

1. Adım: Patlatma Planlaması:

Binaların en uygun bir şekilde yıkılabilmesi ve insanlara ve çevreye minimum hasar vermesinin sağlanması detaylı patlatma planlaması ile ortaya çıkarılabilir. Bunun için yapılması gereken analizler:

• Uygun patlatmalı yıkım yöntemi seçimi
• Patlatma geometrisi tasarımı
• Patlayıcı madde konfigürasyonunun tanımlanması
• Ateşleme sisteminin tanımlanması
• Simülasyonu
• Patlatma kaynaklı çevresel sorunların (titreşim, hava şoku, parça fırlaması ve toz) tahmini ve eliminasyon planı
• Personel ve yönetim planı’nı içermelidir

Bu raporlar da alanın uzmanı ekipler tarafından hazırlanmalıdır.

1. Adım: Tehlikeli Maddelerin Uzaklaştırılması

Yıkım araştırması sonucunda asbest içerebilecek tehlikeli maddeler ortaya çıkabilir. Eğer asbest seviyeleri başta çalışan işçiler olmak üzere vatandaşları olumsuz seviyede etkileyecek konsantrasyonlara ulaşma riski ortaya çıkarsa uzman asbest giderme ve iyileştirme şirketleri istihdam edilmelidir.

1. Adım: Yıkım Planın Hazırlanması

Bir yıkım planı, ilgili farklı süreçleri gösterir ve bunlar:

1. Vaziyet planı: Binanın yeri, bitişik binalara, yollara, yapılara ve okullara olan mesafeleri gösteren plan.
   1. Risk Planlaması: Çalışanların ve halkın korunmasına yönelik tüm önlemleri gösteren bir sağlık ve güvenlik planı. Bu plan kapsamında aşağıdaki konular ortaya konulmalıdır:
      1. Tüm işgücü, ekipman ve çevre güvenliği planı
      1. Yangın ve acil durum planı
      1. İSG uygulama planı
      1. Toz, gürültü ve titreşimi kontrol ve izleme planı
   1. Atık yönetim planı: Binaların yıkımı sonrasında ortaya çıkacak olan molozun ayrıştırılması ve nihai döküm sahasına taşınıp ortadan kaldırılması planlar
   1. Yıkım süreci programı: Binaların yıkımı sırasında atılacak tüm adımların detayları ve iş bölümü şeklinde ortaya koyan plan. Bu plan kapsamında patlayıcıların başarılı ve başarısız olması durumları değerlendirilmeli ve bu senaryolara uygun önlemler alınmalıdır.

DEPREM BÖLGESİNDE UYGULANMAKTA OLAN HASARLI BİNA PATLATMALI YIKIM SİSTEMİNDE OLASI RİSKLER

Yaşadığımız depremler sonucu hasar gören yapıların patlatmalı yıkım işlemlerinde, güvenlik standartlarının korunması ve çevre hassasiyetinin gözetilmesi büyük önem taşımaktadır. Geçmiş deneyimler, bu alanda atılacak adımların yalnızca can ve mal güvenliği açısından değil, aynı zamanda toplumun genel güvenliği ve geleceği açısından da hayati bir öneme sahip olduğunu ortaya koymaktadır. Ülkemizde yaşadığımız asrın depremleri sonrası bölgedeki çok sayıdaki hasarlı yapıların patlayıcı madde kullanılarak yıkımına başlanmıştır. Ancak bu faaliyetlerde; teknik, güvenlik ve çevre dostu yapılabilirlik ölçülerinden çok ticari kaygıların öne çıktığı, süreçte yer alan aktörlerin yetkinliklerinin sorgulanır olduğu anlaşılmaktadır. Bu durum aşağıda değinilen bazı risklerin yaşanmasına neden olabilecektir.

1. Hasarlı yapılarda mühendislik uygun nitelikte tasarım ve planlama yapılabilmesinin zorluğu nedeniyle yapıların durumuna, zemin koşullarına ve çevre etkileşimlerine göre en uygun yıkım yöntemlerinin belirlenememesi
2. Başarısızlık korkusu ile yapıya çok fazla miktarda patlayıcı madde şarjı yapılması
3. Uygun olmayan, hatalı delik çapı ve delme makinalarının operasyonlarda kullanılması
4. Binaların hazırlanması sürecinde olası artçı depremler yaşanmasının getireceği risklerin bulunması
5. Deprem sonrasında acil hasarlı yıkımlarda, yapı elemanlarına şarj edilen patlayıcı maddelerin patlaması ile parçacıkların uygun koruyucu malzeme kullanılmaması nedeniyle çevreye savrulabilmesi sonucu can ve mal kaybı olasılığı
6. Riskli hasarlı bina yıkımlarında kat sayısı ve yapının durumuna göre uygun yüklenici alt yüklenici gibi yetkinliklerin olmaması
7. Uygun nitelik ve niceliklerde patlayıcı konfigürasyonunun kullanılmaması
8. Kontrolsüz ve gereğinden fazla delik delme operasyonları nedeniyle hasarlı yapının kendiliğinden ani çökme riskinin bulunması
9. İşin hızlandırılması ve aciliyeti sebebiyle planlama, denetim eksikliği sonucu güvenlik ve çevre koruma önlemlerinin göz ardı edilmesi
10. Hasarlı yapılardaki patlatmalı yıkım işlemleri sırasında işçi sağlığı ve güvenliği standartlarının hesaplanabilir riskler kapsamında yeterince uygulanamaması,
11. Yıkım sırasında oluşacak titreşim nedeniyle yakındaki sağlam tesis ve yapılarda hasar verme olasılığı
12. Yıkım sistematiğinde yer alacak tüm aktörlerde ticari kaygıların öne çıkması olasılığı
13. Hasarlı yapı yıkımları ile ilgili bilimsel yaklaşımların öne çıkmasını sağlayacak yeterli nitelikte finansman ve sigorta sisteminin bulunmaması

YAPILMASI GEREKENLER NELERDİR

Halen uygulanagelmekte olan modeldeki riskler bir yana bırakılacak olursa; yüksek yapılarda patlatmalı yıkım işlemleri daha güvenli, çevre dostu ve toplumsal olarak kabul gören yöntemlerle gerçekleştirilebilir. Ancak bu alandaki faaliyetlerin koordinasyonu ile uygulamaya yönelik karar süreçlerinin bilimsel ölçülere dayandırılması da göz ardı edilmemelidir. Bu nedenle gelecekte bu alanda yeni sorunların yaşanmaması için yetkili kurum ve kuruluşlar aşağıdaki hususlara öncelik vermelidirler.

• Yukarıda belirtilen hususlar kapsamında bina yıkımında patlayıcı kullanımı için ayrı bir yönetmelik hazırlanmalıdır.
  • En kısa sürede “Türkiye Ulusal Risk Kalkanı” modelinde “Patlayıcı Mühendisliği” uzmanlık alanına yer verilmelidir.
  • Yıkık ve çok ağır hasarlı binaların yıkım ve enkaz kaldırma çalışmalarının klasik makinalı yıkım tekniği ile yapılması zorunludur.
  • Artçı depremlerin sürmekte olduğu dikkate alındığında çok ağır hasarlı yapıların yıkımında can ve mal güvenliği açısından kesinlikle patlayıcı ile bina yıkımından kaçınılmalıdır.
  • Orta hasarlı yapıların yıkımını hızlandırmak amacıyla, her bir yapının hasar durumu yeniden uzman bilirkişilerce tanımlanmak suretiyle patlayıcı mühendisliği ilkeleri kontrollü olarak uygulanmalıdır.
  • Kontrollü patlatmalı yapı yıkım uygulamalarında da risk analizi esaslı uygun yıkım yöntemleri seçilmelidir.
  • Yeni yerleşim lokasyonlarındaki sağlam kaya birimlerinde temel ve alt yapı kazılarında mutlaka “Patlayıcı Mühendisliği” ilkeleri uygulanmalıdır.
  • Patlatmalı bina yıkımı konusundaki mevzuat, boşaltılmış, izole edilmiş olan deprem alanlarındaki bina ve tesisler için esnetilmelidir. Bu amaçla ilgili tüzük ve yönetmeliklerde gerekli revizyonlar hızla yapılmalıdır.
  • Yapı yıkımı için patlayıcı madde kullanım izin belgesi kapsam (koşullara uygun olarak parsel, ada veya tercihen bölge bazlı olarak düzenlenebilmesi) ve sürecinin tanımlanması
  • Kontrollü yıkım için kamu adına müşavirlik ve proje kapsamlı görev yapacak “Yetkili Patlayıcı Mühendisliği Tüzel Kuruluşlar” oluşturacak mevzuat yapılandırılmalıdır.
  • Deprem hasarlı yapı yıkımı uygulamaları için “Yetkili Patlayıcı Mühendisliği Tüzel Kuruluş” hizmetlerine yönelik finansman kaynaklarının kamu tarafından karşılanmasını sağlayacak bir mekanizma oluşturulmalıdır.
  • Tüm bu iş ve işlemlerle ilgili karar süreçleri; “Patlayıcı Mühendisliği” uzmanlık alanıyla genişletilmiş olan “Türkiye Ulusal Risk Kalkanı” modelinde ele alınmalıdır.
  • Bu çerçevede “Patlayıcı Mühendisliği” başta olmak üzere konuyla ilgili diğer uzman kişi ve kuruluşlardan oluşan, süreç yönetiminde rol üstlenecek bir alt kurul kurulmalıdır.
  • Oluşturulan bu kurul vasıtası ile “Bina Yıkım Yönetmenliği” ile ilgili diğer mevzuatta gerekli düzenlemeler yapılarak “Kontrollü Patlatmalı Yapı Yıkım Kılavuzu ve Kuralları” oluşturulmalıdır.
  • Hasarlı yapıların patlatmalı yıkımı için konunun finansmanı kamu tarafından sağlanmalı veya güvence olacağı bir sistem geliştirilmelidir.
  • Konuyla ilgili sigorta sistemi yapılandırılmalıdır.