Geçmişten Günümüze Türkiye ve NATO

“Animus in consulendo liber” Romalı Sallistius. ”Özgür irade ile danışmak”. “Müzakerelerde özgür bir  ruh”. NATO sloganı.

Akademikakil.com delaletiyle bu ayın konusu NATO’yu geçmişten günümüze ve “gelecekte ne olabilir”? ,başlığı altında görüşlerimi paylaşacağım. Yaklaşan Kurban bayramının İslam alemine ve Ülkemize hayırlara vesile olması temennisiyle değerli okurlarımın Kurban bayramını kutlarım. Günümüzde ülkeler arsında ekonomik, sosyal, siyasal, askeri birlikler vardır. EFTA, Nafta, Mercesur, Briç+S gibi ekonomik birlikler olduğu gibi; Afrika birliği ,Avrupa birliği, İslam İşbirliği Teşkilatı gibi siyasi birlikler de  vardır. Bunun yanında askeri birlikler de vardır. NATO ve  Sovyetler birliği öncülüğünde eski Sovyetlerden bağımsızlığını kazanmış ülkelerden oluşan ve 1955 de kurulup 1991 de dağılan Varşova paktı gibi.

Konumuz NATO olduğu için NATO’nun tarihi yapısı ,bu zamana kadar yaptığı işler ve mevcut durumunu analiz etmek isterim .Bunun yanında Türkiye’nin NATO öyküsü girişi, katkısı ve mevcut durumu ve gelecekteki durumunu analiz etmeye çalışacağım. Son olarak da “gelecekte ne olabilir”? ülkemizin önündeki seçenekler nelerdir konusuna değineceğim.

Varşova paktı 14 Mayıs 1955 de 8 Sosyalist ülke arasında kuruldu. NATO’nun 1949 yılında kurulduğu dikkate alınırsa bir askeri tepki ve taktik neticesinde kurulmuştur diyebilirim. Mottosu “Barış ve Sosyalizmin birliği” olması da sosyalist ideolojiden mülhem kuruluş olduğunun kanıtıdır.

NATO tarihi: (Treaty  of  North Atlantic  Organistaion ); ABD de 4.4.1949 da kurulan NATO ilk önce 12 üyeliydi sonra 16 ya çıktı. 2022 tarihi itibariyle üye sayısı 30 a ulaşmış askeri bir ortaklıktır. Son üye Makedonya, Yunanistan vetosuyla karşılaşmamak için Yunanistan’ın  talebi sonucu adını Kuzey Makedonya olarak değiştirme koşulunu yerine getirdi ve son üye olarak katıldı.4 Nisan1949 Washington anlaşmasıyla kurulan teşkilat 1989-1991 yılları arası soğuk savaş diye nitelenen dönemde varlığını devam ettirmiştir.1995 de Avrupa birliği yapılanmasını dikkate alarak genişlemiştir.2001-2003  de 11 eylül le birlikte konsept değişikliğine gitmiştir. Tüm NATO ülkeleri askeri harcamalarda  dünyadaki savunma harcamalarının % 70 inden fazladır. NATO üyeleri GSMH’larının %2 sini savunmaya ayrıma tavsiyesi vardır.24 ağustos 1949 NATO metni ABD ,Kanada,Norveç,Danimarka,Hollanda,Belçika,Luksemburg,İngiltere,Fransa,Portekiz,İzlanda,İtalya imzaladı. Türkiye  22 Ekim 1952 de 4 NİSAN 1949 tarihinde Washington’da imzalanan NATO anlaşması ve Londra protokolününüm Londra da imzaladı.18 şubat 1952 de 5886 sayılı yasayla TBMM ce yasalaştı. NATO’nun ilk imzalandığı metin 14 maddelikti içeriği daha çok usulle ilgiliydi.

Türkiye’nin durumu: Ülkemiz NATO ya 1952 de üye oldu. İzmir de bulunan NATO Müttefik Kuvvetler Komutanlığı zamanla dağişti.2009 da Danimarka başbakanı Rasmussen in Türkiye aleyhine sözlerinden dolayı Türkiye bu kişinin NATO genel sekreterliğine karşı çıktı. Müzakereler sonucu NATO genel sekreter yardımcılığının sayısı bir artırılarak bunu da Türkiye kontenjanı olarak kullanılması sonucu sorun çözüldü. Türkiye oraya bir yardımcı atadı.

14 Mayıs 1950 senesinde 1 ay 11 günlük iktidar olan Demokrat parti ve başbakan Menderes Kore savaşı seçeneğiyle karşılaştı.18.7 1950 Yalova toplantısında cumhurbaşkanı Celal Bayar ve Menderes ABD Büyükelçisi Feridun Cemal Erkin in de görüşünü alarak 25 Temmuz 1950 de bakanlar kurulu kararı alındı. BM genel sekreterine telgraf çekildi. 4500 mevcutlu silahlı kuvvetler personelli savaş birliği Kore savaşına girildi. Bu arada SSCB 7 Kasım 1945 de süresi bitecek olan Türk Sovyet dostluk ve saldırmazlık anlaşmasını yeni şartlarına göre yenilenmesini istedi. Ek maddeler ileri sürdü Türkiye reddetti. Rusya 1946 da Türkiye’ye ikinci notayı verdi. Türkiye’nin NATO adına Kore ye asker göndermesi kararı alındığında TBMM tatildeydi. Meclis kararı alınıp kanun çıkarılamadı. Bu durum eleştiri konusu oldu. Savaş ilanı kararı alınması gerektiğini savunan muhalefet gensoru verid.31 red, 1 çekimser oya karşı 311 oyla muhalefetin gensoru önergesi reddedildi. Türkiye Kore ye asker gönderilmesi konusunda ABD den sonra karar alan ikinci ülkedir. Kararın acele alınması ve TBMM den geçmemesi teknik hatalar olabilir ama hükümetin izleyeceği zaman adına tek yoldu.

1979 da ise G.Rogers planı ,12 eylül darbesinden 1 ay sonra Türkiye ,Yunanistan vetosunu kaldırdı. Yunanistan NATO’ya girdi. Yunan Pasok partisi bunu zafer olarak yorumladı. Yıllardır NATO’ya katkı sağlayan Türkiye’nin Yunanistan’ının nerdeyse koşulsuz ve masrafsız girmesine yol açtığı yıllar sonra hata olduğu anlaşıldı. Bu kararı almada askeri kanat, siyasi kanat ın  tek elde toplanmasının nedeni olmuştur, daha iyi analiz edilebilirdi. Âmâ şartlar müsait değildi. Larissa’da kara hava karargâhı kullanılmayacaktı. Âmâ kuruldu.27 Mayıs 1988 de Türkiye Yunanistan 35. ve 38. madde uyarınca vetosunu kaldırdı.1990 balkanlarda olaylara müdahale için isteyen Türkiye’ye Yunanistan hava sahasının kullanmasına izin vermedi. Sonuçta Yunanistan 20 Ekim 1980 de ittifakın askeri kanadına üye oldu.

NATO Geleceği: NATO kuruluş amaçları arasında politik amacı: güven ve uzun vadede çatışmayı önlemeyi amaçlamaktadır. Askeri alanda ise Washington anlamasının 5. Maddesine dayanır. Merkezi Brüksel’dedir. Buradan  idare edilmektedir. Değişik yerlerde üstleri bulunmaktadır.1960 Cezayir’de nükleer denemelerini yaptı.1965 de is uydu fırlattı. Uydu fırlatan ABD ve Rusya’dan sonra 3 ülke oldu.1968 de kendi başına hidrojen bombasını üretti. ABD o zaman Fransa’da 10 üssü vardı.50000 ABD askeri vardı. De Gaulle önce NATO’nun deniz gücünden çekildi. NATO karargâhı ve üslerin Fransa topraklarından çıkarılmasını istedi. NATO’nun genel merkezinin Belçika ya getirilmesinin öyküsü böyledir. NATO karargâhı Paris’ten Brüksel’e geldi. Fransa 2009 da muhalefet olmaksızın NATO ya geri döndü.1966 da Fransa NATO’dan çekildi sonra tekrar girdi.1989 Berlin duvarı yıkıldı. Yugoslavya dağıldı.1992-1995 Bosna Hersek olayları, 1999 Yugoslavya dağıldı. Afganistan’da ISAF kuruldu.2011 de  BM’nin  1973 sayılı kararı gereği  Libya üzerinde uçuşa yasak bölge ilan edildi. Bunlar NATO’ya yeni misyonlar yükledi. Ayrıca 2003 de Irak savaşı,2012 Suriye iç savaşı,2015 IŞİD gibi örgütlerle,2014 2014 Rusya’nın Kırım a müdahalesi, bu gibi olaylara karşı NATO doğrudan veya dolaylı müdahil oldu. Görevleri arasında;

1.Kolektif savunma.: Üye ülkelerinin birine saldırı hepsine saldırmış gibi telakki edilir.11 eylül örneğinde olduğu gibi. Estonya, Litvanya, Letonya, Polonya  gibi ülkelerde  muhabere ve çatışma dan çok olası çatışmaları önleme.

2.Dünya krizini yönetme.: 1990 Bosna ve 2003 Afganistan  2016 mültecilerin Avrupa’ya yayılmaması konusundaki çalışmalar örneğinde olduğu gibi.

3.Terörle mücadele.: Afganistan’daki yerel güçlere eğitimine 16000 askerle katkı örneğinde olduğu gibi. Napoli güney için aktarım merkezi NATO’nun İtalya’daki etkin üslerinden biriydi.

4.Ortak birlik ideali: Terörizm, kuraklık, siber saldırılar gibi. BM, Ab, Afrika birliği ,AGİT le işbirliği yapmaktadır.

5.Askeri birlik ve teçhizat yardımı awacs gibi.

6.Komuta yönetimi, Belçika’nın Mons şehrindedir. Müttefik harekat Komutanlığı ABD  de Norfok müttefik dönüşüm komutanlığı bu birimin merkezidir. Bu ikisi stratejik komutanlık adı altında işlem görmektedir.

7.Finans. Her üye  ülke GSMH hesaplamasına göre belli oranlarda katkıda bulunmaktadır.

8.Savunma harcamaları. Galler zirvesinde alınana karar gereği 2014 GSMH’larının %2 olması öngörülmüştür. Ve bu payın % 20 sini temel teçhizata ayırmak zorundadır. Son 4 yılda ABD, Kanada üye ülkeler 87 milyar dolar harcamıştır.

9.Açık kapı politikası: demokrasi, reform, hukukun üstünlüğü  gözetme ilkesi.

10. Siber saldırıları önleme.

NATO’nun Letonya, Litvanya, Estonya, Polonya’da muharip gurubu vardır. Rusya’nın Ukrayna’ya saldırısı üzerine Bulgaristan, Macaristan, Slovakya, Romanya muharip gurubu oluşturuldu. Şu anda Almanya’nın 1135, Slovakya ve Letonya’nın, Polonya, Bulgaristan, Macaristan Romanya’nın 1165; İngiltere, Estonya ,Polonya’nın 1123 askeri vardır.2022 verilerine göre.

Madrid zirvesi öncesi genel sekreter, “NATO muharebe kuvvetleri yüksek hazırlık kuvvetlerinin sayısının 300000 üzerine çıkaracağız” demiştir. Son 8 yılda mühimmat diğer teknik cari harcamalarının arttığı için 350 milyar dolar ekstra bütçe amaçlanmıştır.

NATO bütçesi: NATO ülkelerinin savunma harcamalarına baktığımızda NATO’nun önerisi üye ülkelerin yıllık GSYH sının %2 sini savunmaya ayırması gerekmektedir. Fakat NATO üyesi 30 ülkenin bunu aynı anda ve diğer nedenlerle yapamadığı açıktır.2022 de şuan en fazla %3.5 ile Yunanistan ve ABD gelmektedir. Türkiye ise %  1.6 civarındadır. NATO tavsiyesine uyan yani yüzde 2’yi geçen ülkeler Polonya, Hırvatistan, Fransa, Litvanya, İngiltere, Estonya ve Romanya gelmektedir. Kısaca 30 NATO ülkesinin tavsiye kararına uyan ve durumları ölçüsünde bütçe ayırabilen 10 ülke yukarıdaki gibidir. Buradan sonuçta da  arz edeceğim gibi Yunanistan birkaç yıl öncesine ekonomik krizine rağmen bütçeden bu kadar pay ayırması ilk akla gelen Akdeniz, adalar, karasuları, 12 mil, Kıbrıs sorunları itibariyle akla Türkiye gelmektedir. Bu ülkeler arasında 0.54 pay ayıran Lüksemburg düşünülürse Türkiye’nin oranı makuldür. Lüksemburg dünyanın en zengin ülkelerinden birdir. Müttefiklerden 9 unun yüzde 2’lik hedefe ulaştığı yada geçtiği diğer 9 üyenin 2024 e kadar bu hedefe ulaşacağını genel sekreter ifade etmiştir.

Ekipman harcamalarında sıralama değişmektedir. Lüksemburg burada yukarıdadır. Yunanistan 38.8 ,Lüksemburg 38.1 iken Türkiye 30.7 ile 30 ülkeden 5. Sıradadır. Bu sıralamaya esas olan karar NATO ülkelerinin 2025 yılına kadar GSYH sının en az  yüzde 2 sinin ve yüzde 3 ünün savunma harcamalarına ayırması hususundaki tavsiye kararıdır. Bu tavsiye kararanı ABD, Yunanistan, İngiltere ve Polonya 2017 yılında karşılamıştır. Ayrıca Hırvatistan, Estonya, Letonya, Litvanya, Romanya, Fransa yüzde 2’lik sınırı geçen ülkelerdir. Bu oran ülkemiz açısından savunma harcamalarının milyar dolar hesaplandığında. 1.57 çıkmaktadır.30 üye ülke arasında 10. Sıradadır. Dolayısıyla veriler ülkemiz açısından anlamlı ve doğrudur.14 aralık 2021 sivil askeri harcamaları sivil 289.1 milyon Euro.1.56 milyar Euro  ise askeri harcaması olmuştur. Ülkeler GSMH’larına göre katkı sağlamaktadır.

NATO organları: Nükleer planlama gurubu. Nükleer konularda aynı yetkilere sahiptir. NAC kuzey Atlantik konseyi. NAC;NATO’nun politik karargâhı niteliğindedir. Her üye bir sandalyeye sahiptir. Üçüncü birim alt komisyonlardır. Dördüncüsü genel sekreterliktir. Askeri komisyon ise üye ülkelerin Savunma Bakanlarından oluşmaktadır. Bu birim müttefik harekât komitesi ve müttefik dönüş komutanlığıdır. NATO genel sekreteri en üst düzey sivil memurudur. Danışma, rehberlik, idari destek Uluslararası personel daire başkanları bulunmaktadır.

Yatırım komitesi, bütçe komitesi, kaynak politikaları ve planlama kurulu bulunmaktadır. İlgili kuruluşlar arasındadır. NATO’nun işbirliği yaptığı uluslararası kuruluşlar. BM. Ab. AGİT. Akdeniz devletleriyle 7 ülkeyle; İstanbul, işbirliği girişimiyle 4 İslam ülkesiyle; dünya diğer ülkesinden 9; Avrupa Atlantik ortaklık kuruluşları 19 ülkeyle işbirliği vardır.(fazla yer tutmaması için ülke adlarını yazmadım.)

NATO yönetim yapısı: Zirvelere üye ülkeler katılmaktadır. Oy hakkı olmaksızın Madrid NATO zirvesine ilk kez Ab, Avustralya, yeni Zelenda, güney Kore gözlemci olarak katılmıştır. Gürcistan, Bosna Hersek, Moldova, Moritanya ,Tunus  için destek gurubu zirvede oluşturulmuştur. Çin in NATO güvenliği için tehlike olduğu savı il kez vurgulanmıştır.

NATO’nun askeri rakibi diyebileceğimiz Varşova paktı. Yerine  CSTO  kuruldu.14.2.1992  birleşik silahlı kuvvetler kuruldu.15.5.1992 de kolektif güvenlik anlaşması imzalandı.7 ekim 2002 de anlaşma imzalandı. Merkezi Moskovadadır.6 üyeli 1 gözlemci 3 eski üyelidir. İşbirliği, istihbarat, sınır, güvenliğini öncelikli olarak vurgularlar.  Kolektif Güvenlik Antlaşması Örgütü (CSTO),CSTO parlamenterler meclis var. CSTO’nun yapısı Varşova paktının minyatürü gibidir. Daimi konseyinin olması, genel sekreterinin olması, gözlemci ülke olması bu benzerliğini kanıtıdır. Ocak 2002 de CSTO 2000 barış gücü askerlerini Kazakistan’a gönderdi yani konuşlandırdı. Rusya, Ermenistan, Kazakistan, Kırgızistan, Tacikistan, Özbekistan, 15 Mayıs 1991 anlaşma imzaladı. Azerbaycan, beyaz Rusya, Gürcistan ise 1993  de imzaladı.5 er yıllık süreyle.

Sonuç: ABD’nin dünyada 70 den fazla ülkede 800 askeri üssü bulunmaktadır. İngiltere, Fransa ve Rusya’nın dünyanın değişik yerlerinde 30 dan fazla askeri üssü bulunmaktadır.2014 de bu yerlere 100 milyar dolar savaş zamanlarında ise 200 milyar dolar harcamak yapmaktadırlar.2. dünya savaşından 77  yıl, Kore savaşından 70 yıl sonra Almanya, Japonya, Güney Kore az da olsa asker vermiştir. ABD’nin bu üslerde yaklaşık 250000 personeli bulunmaktadır. Ayrıca Kosta Rika, Lenchistein, Panamanın askeri yoktur. İzlanda NATO üyesi ülke olmasın rağmen tek askeri yoktur. Dünyada 142 hesaplamaya katılan devletten Ateş gücü sıralamasında Türkiye 13. sıradadır. NATO ülkeleri arsında ise 5. sıradadır.141 ülkenin askeri harcama sıralamasında Türkiye 24 sıradadır.

Yukarıdaki özet verileri vermemin sebebi durumu ortaya koymak ve doğru analize varabilmektir. Türkiye’nin dünyadaki sosyal, ekonomik, askeri alanda güçlü olması gerekli rekabeti sağlaması için komşularıyla ittifak şansı yok gibidir. Bu durumda kontrollü, pazarlıklı, ülke çıkarlarını taviz vermeden koruyarak dünya sisteminde yerini sağlamlaştırmak için NATO ittifakında kalması zorunlu görülmektedir.

İkinci olarak; komşumuz Yunanistan’ın silahlı harcamaları bütçesini ayırması, ege ,12 adalar, Kıbrıs, Akdeniz, kıta sahanlık gibi konular göz önüne alındığında Türki’nin ittifakta gücünü koruması gerekmektedir. Rusya’nın tarihte türküye ile ittifakı pekiyi gitmemiştir. Türk cumhuriyetleriyle doğrudan sınır olmaması türkü Cumhuriyetlerindeki toplam nüfusun ( 73 milyonun) nerdeyse yarısının Özbekistan da ( 34 milyon) olması adı geçen coğrafyanın uzaklığı, Türk cumhuriyetleriyle askeri irtifakı zorlaştırmaktadır.

En makul  a.)askeri, siyasi, ekonomik ve kültürel açıdan Türk cumhuriyetleriyle en verimli işbirliğini. b.) İKO (şimdi İslam işbirliği teşkilatı iib.) delaletiyle İslam ülkeleriyle işbirliğini  c.)NATO ve ab ilişkilerini yürütülmesinde fayda gözükmektedir. Burada nihai hedef ülkenin refah ve mutluluğu ve sosyal ekonomik yönden kalkınmasını sağlayabilecek ortamı oluşturabilmektir.

Değişen, gelişen, globalleşen dünyada bu zorluklar olmasına rağmen İslam ve Türk cumhuriyetlini lideri rolünü almak ve devam ettirmek için çaba göstermenin yolları bu tür birlikleri aparat olarak kullanabilmektir. Tarihte bazı hatalar olmuştur. Ders alıp yenisini yapmamalıyız. (Örneğin: CENTO 1955 de kuruldu. İngiltere, Türkiye, İran, Irak, Pakistan  arasında kurulmuştu 1979 da dağıldı.1959 da da Bağdat paktı dağıldı. Nasıl ki Birinci dünya savaşına girmeyi birkaç ittihatçı biliyordu sonu iyi olmadı. 12 Eylül darbesi sonucu Rogers planı analiz edilmeliydi. Bunlardan da ders çıkarıp geleceğin yöneticilerine ve aydınlarına doğru, rasyonel karar alma yetisiyle birlikte Ülkemizin hayrına kararlara yardımcı olmayı amaçlamalıyız diyebilirim.

Selam ve dua ile.