Kapsamlı yaşlılık değerlendirmesi

Gelişmiş olan ve gelişmekte olan ülkelerde yaşlı nüfusun oranı önceki yıllara göre artmaktadır. Yaşlı nüfusun oranı  ülkemizde de artış göstermektedir. Yaşlı bireyler, temelde sağlık sorunlarının çokluğu, yeterli zaman olmaması ve bu  alanda deneyimli hekimlerin azlığı ve multidisipliner yaklaşım olanaklarının kısıtlılığı gibi nedenler ile hastanelerin kalabalık poliklinik ortamlarında yeterince değerlendirilme olanağı bulamamaktadır. Sonuçta yaşlı bireyler, ilerlemiş sağlık sorunları ile hastanelerin polikliniklerine, acil servislerine başvurmakta, tedavi şansı azalmış olarak daha fazla kamu ve özel sektör sağlık çalışanıyla, daha fazla kamu ve özel sektör sağlık harcaması ile sorunlarına çözüm aramaktadır. Kapsamlı  yaşlılık  değerlendirmesi, bu olumsuz süreci, başta yaşlı bireyin lehine çevirmek ve sağlık hizmeti sunumunda sağlık çalışanlarını ve sağlık harcamalarını daha rasyonel kullanma ihtiyacından doğmuştur.

Kapsamlı yaşlılık değerlendirmesinde amaç; yaşlı bireyin mevcut beden ve ruh sağlığının tespitini yapmak, fonksiyon kayıpları varsa bu kayıpların yaşa ya da hastalıklara bağlı olup olmadığını belirlemektir.

Bu kayıpları ortadan kaldıracak veya en aza indirecek tedavi önerilerini sunmak, fonksiyonel kapasitesini belirlemek, aile ve sosyokültürel ortamını öğrenmek, polifarmasinin önüne geçmek, sağlık ile ilgili riskleri belirlemek ve koruyucu önlem almaktır.

Kapsamlı yaşlılık değerlendirmesinin, bütün yaşlıları içermekle birlikte, kırılgan yaşlı olarak tanımlanan gruba mutlaka yapılması gerekmektedir. Kırılgan yaşlı kilo azlığı  (vücut ağırlığının %5  kaybı, 1 yıl) güçsüzlük, yürüme  hızının yavaşlaması, fiziki aktivitenin azalması gibi geriatrik sendromlardan 3 tanesini içeren yaşlılar için kullanılmaktadır.

Ayrıca, Kırılganlık Skoru ile durum tespiti yapılabilir.

Kırılganlık skorlaması:

5: en kötü

3-5: Kırılganlık  var

1-2: Pre  frail

0: Sağlıklı

Kapsamlı yaşlılık değerlendirmesinin içeriği

Beslenme durumunun değerlendirilmesi (muayene, laboratuvar)

Diş kaybı, yutma kaybı, sindirim sisteminin anatomik ve fonksiyonel kayıpları, ilaçların etkisi, iştahsızlık gibi nedenler  beslenme yetersizliğine yol açar. Kilo, beden kitle indeksi, cilt kalınlığı gibi ölçümler beslenme öyküsünün detaylı  alınması ve Mini Nutrisyonel Assesment anketi uygulaması ile beslenme yetersizliği tanısı konmaktadır. Kısa anket    formunda 11 puanın altı malnutrisyon riskini göstermektedir.

Günlük yaşam aktivitesinin değerlendirilmesi (günlük yaşam aktivitesi / aletli GYA)

Banyo yapmak, tuvalete gitmek, giyinmek, desteksiz yürüyüş yapmak, yemek yemek gibi temel günlük yaşam aktivitelerini yapıp yapmadığı sorgulanır. Telefon kullanmak, finansal işlemler yapmak, basit ev işleri, toplu taşıma aracı ile seyahat gibi aletli aktivite becerileri sorgulanır.

Geriatrik depresyon skalası

Fonksiyonel kayıplar, ilgi kaybı, sosyal çevre kaybı, ekonomik kayıp, aile üyelerinde kayıp gibi birçok kayıp yaşlılarda depresyon olasılığını arttırmaktadır.  Mortalite ve morbidite ile ilişkilidir. Erken saptayıp tedavi etmek gerekir. Geriatrik depresyon skalası kullanılmaktadır.

Mental durum muayenesi (mini mental muayene durumu)

Yaşlı bireyde kognisyon, yaşam kalitesini belirleyen önemli parametrelerden biridir. En basit haliyle saat çizme testi demans başlangıcını saptamaya yarayabilir. En yaygın kullanılan ise Mini Mental Testtir. Test 11 sorudan oluşmakta, 30 puan üzerinden değerlendirilmektedir. 24-30 puan normal, 18-23 puan hafif demans, 11-17 puan orta evre demans, 10 puan altı ileri demans olarak değerlendirilmektedir.

Yürüme, denge durum değerlendirmesi (kalk ve yürü testi, tilt testi)

Yürüme ve denge bozuklukları, yaşlı bireyde düşme riskini arttırmaktadır. Kas iskelet sistemi hastalıkları, nörolojik  hastalıklar, hemodinamik bozukluklar, çok ilaç kullanımı yürüme ve denge bozukluklarına yol açmaktadır. Kalk ve  yürü testi, kuvvet duruş ve dengeyi değerlendiren testlerin başında gelmektedir. Bu testte, hastadan kollarını kullanmadan oturduğu yerden kalkması, 3 metre yürümesi dönüp gelmesi ve tekrar oturması istenir. Bu testi 15 saniyenin üzerinde yapanlar ileri değerlendirmeye tabi tutulur.

Kas kaybının (sarkopeni) değerlendirilmesi

Yaşlı bireyde hareketsizliğe, inflamasyon ile seyreden hastalıkların varlığına, dengesiz beslenme ve protein noksanlığına bağlı olarak kas dokusu kaybı olmaktadır. Buna genellikle güç kaybı da ilave olmaktadır. Günlük yaşam aktivitelerinin azalmasına, morbidite ve mortalitenin artmasına yol açmaktadır. Yürüme hızının yavaşlaması  (4 metreyi 5 saniye üzerinde yürümek ),  kas gücünün azalmas (hand  grip testi < 22 kg ) ve kas kitlesinin azalması (low  lean body  mass, bioimpedans) sarkopeni olarak isimlendirilmektedir. Egzersiz, dengeli beslenme ve inflamasyonun kontrolü ile düzelebilir.

Kronik hastalıkların tespiti, uygun tedavi önerileri

Mevcut hastalıklarının organ sistemlerde yol açabileceği fonksiyon kayıplarına bakılır. Biyokimyasal testler ile  değerlendirilir. Kalp yetmezliği, böbrek yetmezliği, karaciğer  yetmezliği, solunum yetmezliği, endokrin  yetmezliklerinin derecesi nedir? Uygun tedaviler almakta mıdır?

Duyu kayıplarının saptanması (görme, işitme)

İleri yaşta görme kayıplarının en önemli nedenleri katarakt, glokom, maküler dejenerasyon ve diyabetik retinopatidir.  Yıllık kontroller ile görme keskinliği takip edilmeli, gerektiği yerde gözlük veya girişimsel tedavi ile görme keskinliği arttırılmalıdır.

İşitme azlığı, 85 yaş üzerindeki bireylerde %50’nin üzerindedir. Fısıltı testi ile basit olarak anlaşılabilir. Kulağa 30 cm uzaktan söylenilen kelimelerin %50’sini söylebiliyor olmalıdır. Gerekirse odyometrik testler ile işitmenin objektif değerlendirilmesi yapılır. İşitme cihazı kullanılabilir.

İnkontinanslar (dışkı, idrar)

Üriner inkontinans, 85 yaş üzerindeki yaşlılarda %25 görülmektedir. Yaşam kalitesini olumsuz etkiler, hijyenik sorunlar oluşturur, infeksiyon riski artar. Hastalıklara ve kullanılan ilaçlara bağlı olabilir. Kadınlarda çok fazla doğum yapmış olmak, prolapsus erkeklerde benign prostat hipertrofisi sık nedenlerdendir.

Çok ilaç kullanımının engellenmesi (tedavi düzenlemesi, anlatma, tedavi kartı)

Multi sistem hastalıklarından dolayı yaşlı bireylerin çok ilaç kullanma riskleri vardır. İlaç sayısı arttıkça etkileşme riski artmaktadır. “ Drug interacion cheker “ dan etkileşim taraması yapılmalıdır. Kullandığı ilaçların endikasyon, süre, doz, kâr-zarar kontrolleri yapılmalı, gereksiz  ilaçlar  kesilmelidir. İlaçları ne zaman, ne kadar, ne şekilde kullanacağı detaylı anlatılmalı, tedavi levhaları oluşturulmalıdır.

Bağımlılık durum değerlendirmesi (sigara, alkol)

Sigara, alkol kullanımı sorgulanmalı, varsa bıraktırmak veya en aza indirmek için çaba sarf edilmelidir. Devam ediyorsa riskleri minimale indirmek için önlem alınmalıdır. Alkollü iken düşme riskine karşı evde kırılan, kayan eşya bulundurulmamalıdır.

Periyodik laboratuvar izlem programının belirlenmesi

Tiroid hastalığı için tiroid  fonksiyon testleri, şeker hastalığı için şeker, hba1c, idrarda protein testleri, böbrek hastası için sodyum potasyum, bun, kreatinin, karaciğer hastası  için AST, ALT, GGT, albümin, Amiaz, Lipaz, INR, anemi hastası için hemogram, ferrtin, b12 vitamini, folik asit, hiperlipidemi hastası için total kolesterol, HDL kolesterol, LDL kolesterol, trigliserit testleri kişinin hastalık şiddetine göre bireysel olarak belirlenip program yapılmalı, o programa göre testler yapılıp tedavi edici önlemler alınmalıdır.

Kanser taraması, risk değerlendirmesi

Yeni kanser tanısı konan hastaların %60’ı  65 yaş üzerindedir ve %70’inin ölümü malignite ile ilişkilidir. Dolayısıyla kanser ile ilgili taramalar geriatrik popülasyonda dikkatle sürdürülmelidir. Akciğer grafisi, mammografi, PSA, batın  USG, kolonoskopi, mide endoskopisi, PAP smear, jinekolojik muayene, dışkıda gizli kan.

• Egzersiz, rehabilitasyon ihtiyacı
• Koruyucu tedavi ihtiyaçları (ilaç, aşılar, ülser, osteoporoz profilaksisi)
• Alet kullanma ihtiyacı (atel, yürüme destek cihazı, 02 desteği)
• Yaşam ortamını iyileştirme önerileri