Bugünlerde, çocukluğumuzdan beri sıkça duyduğumuz ve bize Ulu Önder M. Kemal Atatürk’ün bir sözü olarak ezberletilen, ama bugün, M.S. 1. Y.Y.’ın sonlarında yaşayan Romalı Şair Juvenal’in hiciv türünde yazdığı bir şiirinden yanlış anlaşılmaya meydan verebilecek şekilde tercüme edilerek alınmış bir söz olduğunu bildiğimiz, “Sağlam kafa sağlam vücutta bulunur” cümlesi zihnimi meşgul ediyor. Hani şu spor yapmanın ehemmiyetinden söz etmeye niyetlenince girizgahta kullandığımız, Atamızın spor politikasını açıklarken “Atatürk, Türkiye Cumhuriyeti’nin ilelebet payidar kalması ve çağdaş medeniyet seviyesine ulaşılabilmesi için sağlam kafalara ihtiyaç olduğuna inanırdı, bu yüzden de ‘sağlam kafa sağlam vücutta bulunur’ demişti” dediğimiz söz. Bu söze bazıları, özellikle de bedensel engelliler itiraz etmekteler. Haklı olarak, “Bizim vücudumuz sağlam değil diye kafamızın da sakat mı olması gerekiyor?” diye soruyorlar. Özürlülerin sorunlarına ve düşüncelerine karşı duyarlı olmaya çalışan birisi olarak bu tepki beni bu söz üzerinde düşünmeye ve araştırmaya sevk etti. Bu itiraz yapılırken hassas olan konulardan birisi de bu sözün Cumhuriyet’in kurucusu, Ulus’un Önderi Mustafa Kemal Atatürk’e mal edilmiş olmasıydı. Öyle ya, Atatürk’ün dediği ve bizim de her tarafa ‘nakşettiğimiz’ bir söze nasıl itiraz edilebilirdi.
Öncelikle, pozitif bilimle uğraşmaya çalışan bir akademisyen tıp doktoru olarak, sözü kimin söylediğinden bağımsız olarak bu söz üzerine düşünmeye başladım. “Sağlam kafa sağlam vücutta bulunur.” Şimdi burada kastedilen sağlamlık ne olabilir di? Kafanın veya vücudun sağlamlığı duvara vurarak test edilemeyeceğine göre her halde burada kastedilen, sözlüklerde (1) “Dayanıklı”; “Kolay bozulmaz”; “Yıkılmaz” olarak geçen anlamları olamazdı. Kafa ve vücut, kavun-karpuz gibi yoklayarak veya koklayarak test edilemeyeceğine göre “Zarar görmemiş”; “Bozulmamış” olarak geçen anlamlar da olamazdı. Dolayısıyla geriye bir tek “Sakatlık veya hastalığı bulunmayan”; “Sağlıklı”; “Sıhhatli” anlamı kalıyordu. Ama o zaman da “Sağlıklı/Sıhhatli kafa sağlıklı/sıhhatli vücutta bulunur” gibi bir deyiş ortaya çıkıyordu ki, bunun ne doğru olması ne de kabul edilebilmesi mümkün. İlk akla gelen örnek Stephen Hawking oluyor ki, o zaman insanın “Eğer onun kafası da ‘sağlam’ değilse kimin kafası sağlam. Eğer onun vücudu sağlamsa kimin vücudu sakat” diyesi geliyor. Onun dışında kafası ‘sakat’, vücudu ‘sağlam’ veya kafası ‘sağlam’, vücudu ‘sakat’ milyonlarca insan da bir tarafa. Sonuç olarak bu sözü kim söylemiş olursa olsun, yanlış veya mantıksızdı.
Daha sonra Atatürk’e atfedilen bu sözün gerçekten onun tarafından mı söylendiğini araştırdığımda gördüm ki bu sözü farklı versiyonlarda farklı pek çok kişi söylemiş. Örneğin bu söz bu şekliyle Atatürk’ün sağlığında ona atıfta bulunulmaksızın defalarca kullanılmış. 1937 yılında dönemin Başbakanı Celal Bayar bir konuşmasında “Salim kafa ancak sağlam vücutta olabilir” sözünü bir ‘Türk Atasözü’ diye kullanmış. (2) Buradan anlaşılıyor ki bu sözü Atatürk’ün söylemiş olup olmamasından ziyade ilk söyleyeninden yapılan alıntıda bir sorun bulunmaktaydı.
Kısa bir araştırmadan sonra bu deyişin orijinalinin 1. Y.Y.’da yaşamış Romalı bir hiciv ustası olan Juvenal’e ait olduğu ve “Mens sana in corpore sano” veya \"A sound mind in a sound body\", yani “Sağlıklı bir bedende salim bir kafa” şeklinde Batı dünyasında dillerde dolaşan meşhur bir deyiş olduğu ortaya çıktı. Fakat hâlâ bir sorun vardı. Bu bir yargı mıydı, bir önerme miydi, bir tavsiye miydi yoksa bir istek miydi? Juvenal’in orijinal metnine bakınca o satırın bir başı vardı ve orada “Orandum est ut sit mens sana in corpore sano\" demekteydi. O da “sağlam bir vücutta salim –sakin/esenlikli/huzurlu- bir kafa vermesi için tanrı\’ya dua et” anlamına gelmekteydi. –Telaşa gerek yok burada kastedilen ‘tanrı’ Müslüman veya Musevilerin tek Tanrısı değil, Roma tanrılarından birisi.- Kısacası meşhur hiciv ustası Juvenal’in tanrıdan, olup olmadık şeyler isteyenlere bir nasihat olsun diye söylediği söz, hem kırpılıp hem de yanlış tercüme edildikten sonra dilimize geçmiş, bu da yetmiyormuş gibi bir de Ulu önder Atatürk’e mal edilmişti. Dilerseniz yazıyı Juvenal’in bu şiirinin tam metni ve bir temenni ile bitirelim.
“Sağlam bir vücutta salim bir kafa vermesi için Tanrı\’ya dua et.
Ölüm korkusundan arınmış,
doğanın lütufları sürdükçe yaşamı
arzulayan,
her türlü eziyete katlanabilen,
öfke nedir bilmeyen,
hiçbir ihtirası olmayan ve,
güçlüklerin ve Herkül’ün acımasız
eziyetlerinin,
hazların, ziyafetlerin ve bir doğu kralının kuş tüyü yatağından
daha iyi olduğunu bilen cesur bir ruh dile.
Bununla kendine ne sunmuş olduğunu
sana söyleyeyim;
Şüphesiz, huzurlu bir hayatın yolu erdemli olmaktan geçer.”
Herkese, sağlıklı bir beden ve salim bir kafa dileklerimle…
(1) Türk Dil Kurumu Güncel Türkçe Sözlüğü
(2) Mustafa Armağan. Küller Altında Yakın Tarih. Timaş Yayınları. İstanbul, 2006:30-37.