Her yıl belli zamanlarda ve belli aralıklarla gazete veya TV haberlerinde bazı bomba bilimsel gelişmeleri duyarız. Aslında çoğu zaman aynı konular sanki acem pilavıymış gibi gündeme getirilir. Aynı anda TV’lerde de programlar olur ve alan uzmanı olmayan akademisyen veya araştırmacı yazarlar (?) buralarda konuşur. İlginçtir ki, genelde hep aynı isimler gelir, alan uzmanı ya da o konuda çalışan kişiler ve temel bilimciler programı çok sonradan öğrenir. Bu konuyu ayrı bir yazıda detaylıca işlemeyi planlıyorum.
Gelelim asıl konumuz olan telomerazlar (kromozomların uçlarının korunmasında rol oynayan enzimler) ve onlarla ilgili bombalara. Çoğu insan yaşlanmayı istemez ya da uzun sağlıklı bir ömür düşler. Açıkçası, parası ve gücü olanlar, deneysel bile olsa bazı yaşlanmayı önleyen veya ömrü uzatan uygulamalara servet ödemeye hazırdır. İşte bu uygulamalar içinde gördüğümüz ve belli aralıklarla gündeme getirilen bir konudur, telomeraz tedavisi (ya da ne isim veriliyorsa).
Telomeraz enzimi, bölünen hücrelerde ya da bölünme özelliğini kaybetmeyen hücrelerde önemli görevi olan bir enzimdir. Yani siz bu enzimi satın alıp kullansanız, basit bir mantıkla sadece bölünen hücrelerinizde işe yaramasını beklemelisiniz. Kanser ile ilgili yazıda da değindiğimiz gibi vücudumuzda her hücre bölünmez veya bölünme özelliğini kaybetmiştir. Örneğin sinir hücreleri ya da kas hücreleri. Vücut geliştirme sporu yapanların yeni kas hücreleri olmaz, sadece mevcut kas hücrelerini geliştirmiş olurlar. Bu hücreler gibi vücutta çoğu hücre bölünmez veya buna ihtiyaç duymaz. Ama rutin olarak bölünmesi gerekenler de var. Deri hücreleri, bağ dokusu hücreleri (fibroblastlar), kan hücreleri gibi.
Peki, telomeraz bu konunun neresinde? Üniversitede temel derslerden biri olan Moleküler Biyoloji dersinde öğrencilerimize rutin anlattığımız bir durumu size nasıl basitleştirerek anlatırım acaba? Hücreler bölünürken (mitoz/mayoz) doğal olarak hücre çekirdeği de bölünür. Yani hücredeki DNA önce iki katına çıkar ve sonra yavru hücrelere paylaştırılır. Bakterilerden (prokaryotlardan) farklı olarak, insanlarda (ökaryotlarda) DNA, lineer dediğimiz doğrusal yapıdadır. Yani iki ucu açıkta olan bir iplik gibidir. Bu DNA katlanır, katlanır ve yine katlanarak kromozomları oluşturur. Ama açtığınızda yine her kromozom bir ipliktir (iplik: yani DNA sarmalıdır). Bakterilerde ise bu DNA halka şeklindedir. Yani ipliğin uçları birbirine eklenmiştir.
İşte bizim ucu açık iplikler olan DNA’mızın uçlarını korumak için vardır telomeraz enzimi. Bu enzim bu uçlardaki özel bir yapının korunmasını ve replike olmasını (kopyalanabilmesini) sağlar. Eğer bu enzim bölünen bir hücrede bulunmazsa, kromozomların yani DNA ipliğinin uçları kısalır ve eksik kalır. Aslında olay çok daha detaylı ve derindir ama bundan daha derine inmek akılları karıştırabilir. Kanser hücrelerinde telomerazlar aktiftir ve aslında böyle bir durumda tehlikelidir bile diyebiliriz. Hatta kanser tedavi yöntemi olarak, kanser hücrelerinin telomerazlarını inhibe etme (baskılama) şeklinde çalışmalar bulunmakta.
Kısaca: Telomeraz enzimi sadece bölünen bir hücre için gereklidir. Peki güçlü, zengin insanlar bu enzim ile ömürlerini nasıl uzatır? Bu enzimi bölünen hücrelerine uygularsa, o hücrelerde belki bu başarılı olur. Ama, hepimizde bir beyin, bir mide, bir kalp gibi bir tane olan organlar var ve bunlar bölünmüyor ki? Belki eskimemiş kan hücreleri, deri hücrelerine sahip olabilirsiniz ama bölünmeyen hücrelere sahip doku, organ ve sistemleriniz yaşlandıkça ne olacak?
Midenizi oluşturan hücrelerin hepsi aynı anda bir kez bölünseydi iki mideniz olurdu zaten. Yenilenme/tamirden sorumlu bazı hücreler (örneğin fibroblastlar) farklı doku ve organlar için çalışır ama sıfırdan size organ yapamazlar.
Toparlayacak olursak; vücudunuzda bölünmeyen hücreler için telomeraz bir işe yaramaz. Bu hücre, doku veya organları yenileyemezsiniz ya da yaşam süreleriniz telomeraz ile uzatamazsınız. Telomeraz ile yaşlılığa son, telomeraz ile yaşam uzayacak tabirleri tam olarak gerçeği yansıtmıyor. Bu bomba haberler; umut dünyası dediğimiz bu dünyada insanları umutları üzerinden avlamaya, reyting yapmaya yarıyor.
Paranız varsa ve telomeraz tedavisi alırsanız, belki deri hücrelerinizin veya bazı kan hücre kromozomları kısalmaz, belki ömürleri uzar. Belki onların yenilenmesi dolaylı olarak diğer organ veya sistemleri az da olsa destekler. Ama, sizin yaşam tarzınıza bağlı olarak kalbiniz, mideniz vb. organlarınız belli sürelerde eskiyorken derinizin güzel görünmesi; ömrünüzü ne kadar uzatır, siz düşünün. Eğer derdiniz temelde sağlıklı ve uzun bir ömür ise; derinizin güzel görünmesinden ziyade, vücudunuzdaki tüm hücre, doku, organ ya da sistemlerinize iyi bakmanız ve zararlı olduğunu bildiğimiz her şey/olaydan uzak durmanız yeterli olacaktır.
Hepimize sağlıklı günler.