Yalansız Dolansız Yalanı Anlatmak

Genç yalan söylüyor, oysaki sınıfta kalmış; aile perişan, aile kızgın…Ölümcül hastalık teşhisi konmuş ve ailenin ricasıyla  ‘bir şeyciğin yok’ la başlayan- güya iyilik adına  atılan- yalanlarla; yaşamında karar hakkı elinden alınan hastalar…TUİK’in yayınladığı doğru olmayan(!) enflasyon rakamlarıyla yediden yetmişe perişan insanlar…Yalana dolana  dayalı kontroller ve kararlarda ; göçük altında yitirilen canlar, unutulan doğrular, yitirilen güven ve umutlar… Yalan öyle nüfus etmiş ki  bizim insanlarımızın diline “Doğruyu söylemek gerekirse” diye bir cümle kalıbı bile vardır. Peki, nedir bu yalan? Vallahi de billahi de yalansız dolansız  anlatmaya çalışacağım.

Platon, yalanı kişinin hayatındaki en önemli şeylere yanlış bir şekilde inanması olarak tanımlamıştır. Psikolojide yalan, bir hatayı gizlemek amacıyla bir girişimde bulunmaktır. Bu girişim sözle olabileceği gibi jest, yazı ve susmayla da olabilir. Yalan söylememek ahlaki bir değerdir. İnsanlar yalancı doğmazlar ama yalan söylemenin öğrenildiği bir gelişim süreci yaşarlar. Sık yalana başvuran çocukların velileri,  çocuklarını korumak amacıyla  çocuğunun  kurgu yaratma yeteneği olduğunu ve  yaşıtlarına göre bilişsel becerilerinin daha gelişmiş olduğundan söz ederek kendilerini rahatlatmaya çalışırlar. Herhangi bir neden olmadan sürekli yalan söyleyen bireyler mitoman veya patolojik yalancı olarak tanımlanmaktadır. Peki  yalanlara sürekli inananlara ne denir? Bu sorunun cevabını okuyuculara bırakıyorum(!). Bazı kişiler karşısındaki kişinin duygularını incitmemek ve onu üzmemek için beyaz yalanlar söyleyebilir. Masum beyaz yalanlar, sabun köpüğü gibidir; mutsuzluklara palyatif çözüm olup söyleyen ve dinleyende anlık bir rahatlama ve iyilik hissi yaratır.

Genel de dini ve ahlaki değerlerimiz içinde; dürüst olma , doğru  düşünme, davranma ve söyleme  ön sıralarda yerini almaktadır. Çocuk yalan söylememeyi/söylemeyi önce yazısız örf, adet, görgü kuralları  ve dini inanç sistemi ile aile içinde, okulda ve sokakta öğrenir. Ergenlik ve yetişkinlikte ise yazılı ahlaki ilkelerden -hukuktan- öğrenir. Çocuğun gördüğü ilk sosyal kurum aile olduğu için çocuğun değer sisteminin oluşmasında aile önemli bir yere sahiptir. Ailede değerler model alma ve anne babayı taklit etme şeklinde oluşmaya başlar. Skinner –Thorndike, ‘Kişinin ahlaklı davranması /yalan söylememesi çevreden elde ettiği ödül ve karşılaştığı cezaya göre şekillenir,’der. Sosyal Öğrenme kuramcısı Bandura’ya göre de; ahlaki gelişimde yalan söylememe , insanın sosyal ortamda başkalarının davranışlarını  gözlemleyerek  ve öğrenme yolu ile oluşur. Çocuk iyi bir modelle -iyi ahlaki davranış gösteren ve yalan söylemeyenle- karşılaşırsa iyi ahlaklı/yalana başvurmayan  birey olacaktır.Bilişsel Öğrenme kuramcıları  Piaget  ve Kohlberg,  gelişmiş ahlaki yargının  ergenlikte  ve yetişkinlikte oluştuğunu ileri sürer. Dolayısıyla  yetişkin yaşamın sorumluluğunu üstlenen bireylerin yalanın sorumluluğunu almaları gerektiği üzerinde dururlar.

Toplumsal  değerlerimizde ” Her zaman doğru söylemelidir”, ailesel değerlerimizde ”Ana-babaya yalan söylenmez” ve bireysel değerlerimizde ” Kendimizi korumak için yalan söylenebilir” gibi çelişkili değer yargıları vardır. Etik dersinde bize öğretilene göre; değer yargılarının birbiriyle çatışması halinde sağlık profesyoneli, diğer bireylerin değerlerine saygı göstermeli ve alacağı kararları  bireyin/hastanın haklarıyla, kendi mesleki sorumluluklarıyla ilişkilendirmelidir. Çünkü, sağlık bakım profesyonelinin ahlaki değerlerinde dürüst, sorumlu, akılcı ve gerçekçi olması önemlidir. Doğruluk, tüm yaşamın ve eylemlerin gerçekler üzerine kurulmasını gerektirir. Doğruluk gerçeği söylemek/yalan söylememek, dürüstlük ise  sözümüze bağlı kalmak – rüzgara göre yön değiştiren söylemler olmaması-olup  insanlara  gösterilen saygının bir parçasıdır. Sağlık çalışanı  hastalarına  karşı doğru davranmakla yükümlüdür.  İnsanlar kendileri hakkındaki gerçeği öğrenmeye  ve kendilerine  yalan söylenilmemesi  hakkına  sahiptir.

Uzun lafın kısası; birey , kurum, kuruluş, yöneticiler ve de toplum  olarak bilgiye dayalı  planlama ,araştırma, çalışma ve sonuçları paylaşımda gerçekçi  ve yalansız dolansız olmayı şiar edinmeliyiz. Doğruyu söylemek gerekirse “sana güvenen topluma yalan söyleme, yalan söyleyen kurum, kuruluş ve yöneticiye de  güvenme !”diyorum…

Kaynak

Nigel Warburton (2017)Felsefenin Kısa Tarihi,(Çev:Güçlü Ateşoğlu)Alfa yayınları,29.Baskı,İstanbul

Pektekin Ç(2013) Hemşirelik Felsefesi:Kuramlar,Bakım Modelleri,Politik Yaklaşımlar,İstanbul Tıp Kitapevi,I.Baskı,İstanbul

Senemoğlu N.,(2018) Gelişim Öğrenme ve Öğretim.Kuramdan Uygulamya, Anı Yayınları,25. Baskı.ISBN-13