Deliryum: Deliryum özellikle çok yaşlı ve demanslı hastalarda sık görülmesi nedeniyle geriatrik psikiyatride önemlidir. Deliryum “akut konfüzyonel durum” ya da akut beyin yetmezliği olarak tanımlanabilir. Deliryum geriatri dışında acil polikliniklerde, kalp cerrahisinde ve yoğun bakım ünitelerinde çalışan hemşirelerin sık (genel hastane popülasyonlarında %30 gibi) karşılaşacağı bir tablo olup psikomotor davranış bozukluğu, uyku-uyanıklık döngüsünde bozulma geçici global kognisyon (hafıza, oryantasyon, konuşma, algı) ve dikkat bozukluğu ile kendisini gösterir.
Deliryum tedavi ve bakımında temel yaklaşım; neden olabilecek (metabolik, madde kullanımı, travma, enfeksiyonlar, çevresel etkenler, zehirlenmeler gibi) medikal sorunların araştırılması ve hasta ve çevresini koruyucu terapötik ortamın yaratılması, terapötik yaklaşımlarda bulunulması olarak sıralanabilir.
Demans, deliryum, depresyon ve anksiyete bozuklukları yaşlılık döneminde en sık görülen ve belirtileriyle de karışan hastalıklardır. Erken tanı hasta ve aileyi bilgilendirme tedavi, bakım ve rehabilitatif yaklaşımlar öncelikle yaşlının ve ona bakan aile üyesinin psikososyal öndeğerlendirmesi ile olasıdır. Geriatri, geropsikiyatri ya da halk sağlığı hemşiresi olarak bu değerlendirmeye önem vermeliyiz:
Mental Tanılama
Genel Görünüm: Hastanın görünümü, giyimi, hijyenik durumu ve yüz ifadesi nasıl? Hastanın yaşı genel görünümü ile uyumlu mu?
Görüşmedeki İçerik: Görüşme sırasında hasta nasıl (İşbirlikçi, arkadaşça, sakınan, nankör, aldırmaz, pasif, bağımlı, hostil vb.) ?Hastanın konuşma içeriği ve söylenmek isteneni anlama durumu nasıl?
Hastada herhangi bir konuşma bozukluğu var mı? Hastanın konuşması nasıl; sakin, yüksek sesle veya uygun düzeyde? Sözel veya sözel olmayan davranışlar var mı? Kognitif (Bilişsel) Durum: Mini Mental Durum değerlendirmesi yapılarak oryantasyonu tanıma, anlama ve yorumlamasına bakılır.
Hafıza: Son zamanlardaki hafıza ve uzak hafıza değerlendirilir. Gerekirse nörolojik değerlendirmeye başvurulur. Deliryum/akut konfüzyonel kriterlerini karşılayan bir global bilinç ve dikkat bozukluğu belirtisi var mı? Eğer varsa olası nedenleri tanılanabiliyor mu? Hiperaktivite/ajitasyon veya hipoaktivitenin eşlik ettiği deliryum mu?
İçgörü: Hastanın içinde bulunduğu duruma ve şartlarına yönelik içgörüsü değerlendirilir, eğer gerekliyse psikiyatrik değerlendirmeye başvurulur. Affekt (Duygulanım): Emosyonel küntlük, yüzeyellik, apati, öfori, disfori, elasyon, labilite ve uygunsuzluk var mı değerlendirilir, eğer gerekliyse psikiyatrik değerlendirmeye başvurulur.
Mood (Duygudurum): Kliniksel olarak ve depresyona yönelik Hamilton Değerlendirme Skalası ve Demans Mood Değerlendirme Skalası uygulanarak mood değerlendirilir, eğer gerekliyse psikiyatrik değerlendirmeye başvurulur.
Suisid Olasılığı: Kendini yaralama riski olan bir hasta var mı? Hastanın suisid düşünceleri var mı? Suiside yönelik düşündüğü metotlar neler? Hastada suisid düşünceleri ve/veya suisid girişimleri öyküsü var mı?
Geriatrik Davranışsal Tanılama
Giyim: Hastanın giyimi uygun mu? Hasta üst üste mi giyinmiş mi? Uygunsuz soyunma durumları veya epizodları var mı?
Halüsinasyonlar: Gözlenen herhangi bir halüsinasyonun içeriği tanımlanır. Ayrıca gerekirse psikiyatrik değerlendirmeye başvurulur.
Delüzyonlar: Gözlenen herhangi bir delüzyonun içeriği tanımlanır. Ayrıca gerekirse psikiyatrik değerlendirmeye başvurulur.
Kooperasyon/Direnç: Hastanın bakım verenlere yönelik yanıtı nasıl, işbirlikçi mi yoksa dirençli mi? Eğer direnç varsa, hasta daha işbirlikçi veya uyumlu olur mu? (örneğin konuşma yoluyla)
Agresif Davranış: Hasta diğerlerine yönelik tehdit edici mi veya fiziksel olarak saldırıları var mı? Diğerlerine karşı sözel saldırıları var mı?
Seksüel Davranış: Hasta uygunsuz seksüel davranış sergiliyor mu; örneğin, diğerlerine yönelik seksüel ifadeler, gösterme, diğerlerinin önünde masturbasyon, abartılı kur yapma veya dokunma gibi.
Tekrarlayıcı Davranışlar: Hasta tekrarlayıcı davranışlar sergiliyor mu? Eğer sergiliyorsa bu davranışları neler?
Madde Kullanımı: Madde kötüye kullanımı genellikle; alkol, yasadışı ilaçlar, kafein ve reçetesiz ilaç alımını ve polifarmasiyi kapsar. Hastanın son zamanlardaki bu ilaçları kötüye kullanma boyutu değerlendirilir. Geçmiş madde kullanım öyküsü, yaşlılar arasında da yaygın olduğu için geçmişte madde kötüye kullanımının olup-olmadığı değerlendirilir.
Bakım Verenleri Tanılama
Hemşire, bakım verenin genel görünümünü ve sağlığını, algıladığı tükenmeyi, başa çıkma stratejilerini, instrumental GYA’sını ve kaynaklar hakkındaki bilgisini değerlendirmelidir. Eğer bakım veren ciddi sorunlar ifade ediyorsa hastanın gereksinimlerini belirlemede kullanılan metotlar ve yöntemler kullanılarak tam bir hemşirelik tanılaması yapılmalıdır.
Aile İşlevselliğini Tanılama
Hastayı ve ailesini içeren pozitif veya negatif aile dinamikleri değerlendirilir. Özellikle hasta ailesi ve hasta için önemli olan kişiler arasındaki şu an ki ilişkilerin bu dinamiklerle nasıl çalıştığına veya hastanın günlük işlevselliği ve iyiliğini nasıl yükselttiğine dikkat edilir. Hasta ve çevresi bazı problemleri olduğunu ve onlara yönelik yardım gerekebildiğini kabul/red ediyor mu? Hasta ve çevresi geleceğe yönelik ne düşünüyor? Son olarak; hasta ailesi ve hasta için önemli kişiler günlük yaşamlarında fiziksel, bilişsel, mental ve kronik durumlarda işbirliği/uyum içindeler mi?
Sosyal İşlevselliğini Tanılama
Hastanın sosyal ağı nasıl oluşturulur? Hastanın günlük, haftalık ve düzenli ve düzenli olmayan ilişkileri nelerdir? Ayrıca hasta ve ailesinin toplumsal katılımı örneğin; camiyi, sosyal klüpler/dernekler, eğlence klüplerini, yurttaşlık organizasyonlarını içeren aktiviteleri değerlendirilir. Terapötik hedeflere yönelik bunların uygulanabilme boyutu değerlendirilir. Bu katılımdan hangisinin hasta ve aileye iyi geldiği ve sebebi değerlendirilir.
Görülüyor ki yaşlının sağlığının korunması,hastalıkların önlenmesini içeren koruyucu sağlık bakımı hizmetleri, tedavi-bakım ve rehabilitasyon oldukça önemli olup geriatri,geropsikiyatri ve halk sağlığı hemşirelerine önemli görevler düşmektedir.
ÖZET
Yaşlı bireyin biyopsikososyal sistemlerindeki yetersizlikler ve bozulmalar onun psikososyal dünyasını dolayısıyla da günlük ve sosyal yaşam aktivitelerini olumsuz etkiler. Psikososyal yetersizlikler bilişsel, duyusal, emosyonel alanlarda kendini gösterir. Aktif yaşlanma ve yaşlı ruh sağlığı bozukluklarının tedavi, bakım ve rehabilitasyonunda geriatri,geropsikiyatri ve halk sağlığı hemşirelerine önemli roller düşmektedir.